معنی ارش در دیه چیست

ارش در دیه به معنی نوعی جبران مالی برای آسیب های بدنی است که برخلاف دیه مقدر، میزان آن از پیش در شرع و قانون مشخص نشده و با نظر قاضی و کارشناس پزشکی قانونی تعیین می شود. این مفهوم جایی به کار می آید که جراحتی خاص، دیه ثابتی نداشته باشد و قانونگذار نیاز ببیند برای حفظ عدالت، میزان خسارت را به عهده قاضی و کارشناس بگذارد.

تاحالا شده بشنوید کسی می گوید جراحتی به من وارد شده که دیه مشخصی ندارد، باید برایش ارش تعیین شود؟ احتمالا برای خیلی ها این جمله کمی گنگ و نامفهوم به نظر می رسد. همه ما کم و بیش با مفهوم دیه آشنا هستیم؛ می دانیم که وقتی خدای نکرده اتفاقی می افتد و کسی آسیب می بیند، پای یک مبلغ مشخص برای جبران خسارت به میان می آید. اما ماجرای «ارش» کمی فرق دارد و اتفاقاً همین فرق ها هستند که این مفهوم را مهم و البته کمی پیچیده می کنند.

دیه، یک مبلغ ثابت و مشخص است که قانون و شرع برای آسیب های خاصی تعیین کرده. مثلاً برای از بین رفتن یک عضو، یک عدد مشخص داریم. اما زندگی پر از اتفاقات پیش بینی نشده است. بعضی وقت ها آسیب هایی به انسان وارد می شود که نه آنقدر جزئی اند که از کنارشان بگذریم و نه آنقدر کلی و مشخص که بتوانیم در جدول دیات برایشان عددی پیدا کنیم. اینجا دقیقاً جایی است که مفهوم ارش وارد گود می شود و مثل یک چتر حمایتی عمل می کند تا هیچ ضرر و زیانی بدون جبران نماند. در این مقاله می خواهیم حسابی درباره ارش حرف بزنیم، از این که اصلاً چیست و چرا وجود دارد تا چطور محاسبه می شود و چه تفاوت هایی با دیه دارد. پس با ما همراه باشید تا این راز حقوقی را با هم کشف کنیم.

اصلا «ارش» چیه؟ یک تعریف خودمونی از دیه «نامشخص»

اگر بخواهیم خیلی ساده و خودمانی بگوییم، ارش یک جور دیه است، اما دیه ای که عدد و رقم مشخصی ندارد! فرض کنید خدای نکرده دست کسی بشکند و دکتر بگوید تاندونش آسیب دیده. حالا اگر بگردیم در قانون و شرع، شاید برای شکستن استخوان دست، دیه مشخصی پیدا کنیم، اما برای آسیب به تاندون دست، ممکن است مبلغ از پیش تعیین شده ای وجود نداشته باشد. اینجا است که قاضی با کمک کارشناس پزشکی قانونی، می آید و برای این آسیب، یک مبلغی را به عنوان «ارش» تعیین می کند.

پس در واقع، ارش هم مثل دیه، یک مجازات مالی است که مجرم (کسی که آسیب زده) باید به شخص آسیب دیده پرداخت کند تا جبران خسارت شود. فقط تفاوتش این است که مقدارش از قبل توی هیچ کتاب قانون یا شرعی نوشته نشده است. فلسفه وجودی ارش این است که قانون می خواهد عدالت برقرار شود و هیچ کس به خاطر آسیب جسمی، حتی آن هایی که در لیست های ثابت نیستند، از حقش محروم نشود.

ارش از کجا اومده؟ پشتوانه قانونی اش چیه؟

شاید فکر کنید این مفهوم ارش، همینجوری الکی به وجود آمده، اما نه! پشتوانه محکم قانونی دارد. ماده 449 قانون مجازات اسلامی که سال 1392 تصویب شده، به صراحت می گوید: «ارش، دیه غیرمقدری است که مقررات مربوط به دیه مقدر در مورد آن نیز اجرا می شود، مگر اینکه در قانون ترتیب دیگری بیان شده باشد.» این یعنی چی؟ یعنی هر جا که قانون برای آسیب خاصی دیه معینی مشخص نکرده، ارش به میدان می آید.

جالب اینجاست که برای مطالبه ارش، شرایط خاصی هم داریم که توی ماده 559 همین قانون به آن اشاره شده است. این ماده می گوید: «هرگاه در اثر جنایت، صدمه ای به عضوی از بدن یا یکی از منافع انسان وارد شود و برای آن در شرع، دیه معین یا نسبتی از آن تعیین نشده باشد، شخص آسیب دیده می تواند ارش را مطالبه کند.» پس می بینید که مطالبه ارش هم قواعد خودش را دارد و صرفاً بر اساس میل و اراده نیست.

چه آسیب هایی مشمول ارش میشن؟ چندتا مثال بزنیم!

حالا شاید برایتان سؤال پیش بیاید که اصلاً چه نوع آسیب هایی ممکن است مشمول ارش شوند؟ چون گفتیم که این ها آسیب هایی هستند که دیه ثابت ندارند. بیایید چندتا مثال بزنیم تا موضوع روشن تر شود:

• آسیب تاندون ها یا رباط ها: مثلاً رباط صلیبی پاره شود یا تاندون مچ دست آسیب ببیند.
• کاهش جزئی کارکرد عضو: اگر دست یا پای کسی آسیب ببیند و دیگر مثل قبل قدرت یا انعطاف پذیری نداشته باشد، اما کامل از بین نرفته باشد.
• تغییر رنگ دائمی پوست: مثلاً بر اثر سوختگی یا ضربه، قسمتی از پوست تغییر رنگ دائمی پیدا کند.
• عارضه های روانی ناشی از ضربه: گاهی یک حادثه می تواند باعث شوک عصبی یا مشکلات روانی دائمی شود که دیه مشخصی برایش نداریم.
• نقص زیبایی: اگر یک جراحت، ظاهر فرد را به صورت دائمی تحت تاثیر قرار دهد و زیبایی او را کم کند.
• آسیب به منافع بدن: مثل کاهش شنوایی جزئی، کاهش بویایی یا چشایی که به طور کامل از بین نرفته باشند.

این ها فقط چند نمونه از مواردی هستند که ممکن است به جای دیه مقدر، برایشان ارش تعیین شود. مهم این است که برای این آسیب ها، در شرع یا قانون، عدد مشخصی به عنوان دیه وجود نداشته باشد.

تفاوت های ارش و دیه: بالاخره کدوم به کدومه؟!

گفتیم که ارش یک نوع دیه است، اما دیه غیرمقدر. خب، این یعنی شباهت هایی با دیه مقدر دارد، اما در عین حال، تفاوت های اساسی هم بینشان هست که شناخت آن ها خیلی مهم است. برای اینکه حسابی این فرق ها را بفهمیم، بیایید با هم یک جدول مقایسه ای ببینیم و بعدش هم بیشتر توضیح دهیم.

درسته که هر دو برای جبران خسارت بدنی هستند و هدفشون برقراری عدالته، اما روش کارشون و بعضی از قواعدشون حسابی با هم فرق می کند. شناخت این تفاوت ها هم برای آسیب دیده ها و هم برای کسانی که می خواهند دانش حقوقی شان را بالا ببرند، ضروری است. به خصوص که توی پرونده های حقوقی، همین جزئیات کوچک می توانند سرنوشت ساز باشند.

از مقدار تا جنسیت: فرق های اصلی رو بشناسیم

بگذارید با یک جدول، تفاوت های کلیدی دیه مقدر و ارش را مثل یک آینه روشن به شما نشان دهیم:

ویژگی	دیه مقدر	ارش (دیه غیرمقدر)
مقدار و تعیین کننده	مبلغی ثابت و از پیش تعیین شده در شرع و قانون (ماده 448 ق.م.ا)	مبلغی غیر ثابت و نامشخص، با نظر قاضی و کارشناس پزشکی قانونی (ماده 449 ق.م.ا)
تفاوت جنسیتی	برای آسیب های بیشتر از یک سوم دیه کامل، دیه زن نصف مرد است	در اصل تفاوتی ندارد، اما میزان ارش زن نباید از دیه مقدر همان عضو زن بیشتر شود (ماده 562 ق.م.ا)
میزان پرداختی	مبلغی ثابت و مشخص بر اساس نوع آسیب	معمولا کمتر یا مساوی دیه مقدر همان عضو/منفعت است (ماده 548 ق.م.ا)
مهلت پرداخت	دارای مهلت های قانونی مشخص (1، 2 یا 3 سال)	فاقد مهلت قانونی مشخص (با استناد به نظریه مشورتی قوه قضائیه)
دریافت کنندگان	مجنی علیه، وراث یا در موارد خاص بیت المال	فقط به شخص آسیب دیده (مجنی علیه) پرداخت می شود

حالا بیایید کمی بیشتر درباره بعضی از این تفاوت ها صحبت کنیم:

تفاوت جنسیتی در ارش: این یک نکته خیلی مهم است. ماده 562 قانون مجازات اسلامی می گوید: «در موارد ارش، میان زن و مرد تفاوتی وجود ندارد، لیکن میزان ارش جنایت وارده بر اعضا و منافع زن نباید بیش از دیه همان عضو یا منفعت در زن باشد، اگرچه مساوی با ارش همان جنایت در مرد باشد.» این یعنی چی؟ یعنی برای تعیین ارش، درصدی از دیه کامل انسان (چه مرد چه زن) در نظر گرفته می شود. اما برای خانم ها، این مبلغ هرگز نمی تواند از دیه مقدر همان عضو در یک زن بیشتر شود. مثلاً اگر برای آسیب به یک عضو خاص، دیه زن 50 میلیون تومان باشد و ارش تعیین شده 70 میلیون تومان، باز هم ارش پرداختنی همان 50 میلیون تومان خواهد بود.

میزان پرداختی ارش: شاید فکر کنید پس ارش ممکن است خیلی زیاد شود. اما ماده 548 قانون مجازات اسلامی این موضوع را روشن می کند: «مقدار ارش یک جنایت نباید بیش از دیه مقدر همان عضو یا منفعت باشد.» این یعنی سقف ارش، همان دیه مقدر آن عضو است. مثلاً اگر برای قطع یک دست، دیه کامل دست مشخص شده، ارشی که برای یک آسیب جزئی تر به دست (مثل آسیب تاندون) تعیین می شود، هرگز از دیه قطع دست بیشتر نخواهد شد.

چطوری ارش رو حساب می کنن؟ پیچیده تر از اونی که فکرشو می کنید!

اگر با دیه سر و کار داشته باشید، می دانید که معمولاً جداولی وجود دارد که مبالغ مشخصی را برای انواع آسیب ها تعیین کرده است. اما در مورد ارش، قضیه فرق می کند. اینجا خبری از فرمول ثابت یا جدول از پیش تعیین شده نیست. همین موضوع است که تعیین ارش را کمی پیچیده تر می کند. اما نگران نباشید، با هم قدم به قدم پیش می رویم تا این فرآیند را بفهمیم.

پای پزشک قانونی در میانه!

مهم ترین قدم در محاسبه ارش، نظر کارشناسی پزشکی قانونی است. وقتی یک آسیب اتفاق می افتد که دیه مشخصی ندارد، فرد آسیب دیده باید به پزشکی قانونی مراجعه کند. پزشکان متخصص در این سازمان، با دقت و بررسی های لازم، نوع و شدت آسیب را ارزیابی می کنند. آن ها درصد آسیب وارد شده به عضو یا عملکرد بدن را مشخص کرده و در قالب یک گزارش کارشناسی به دادگاه ارائه می دهند. این گزارش، مثل یک نقشه راه برای قاضی عمل می کند و پایه و اساس تعیین ارش است.

پزشکی قانونی، چشمان قاضی در تعیین درصد آسیب های غیرمقدر است. بدون نظر کارشناسی آن ها، تعیین ارش عملاً غیرممکن است.

کارشناس پزشکی قانونی معمولاً در گزارش خود، میزان نقص یا ضعف ایجاد شده را به صورت درصدی از یک عضو سالم یا کارکرد طبیعی بدن اعلام می کند. مثلاً ممکن است بنویسد کاهش 5 درصدی کارایی دست یا نقص 10 درصدی در زیبایی.

قاضی، حرف آخر رو می زنه!

بعد از اینکه گزارش پزشکی قانونی به دادگاه رسید، حالا نوبت قاضی است که وارد عمل شود. قاضی با توجه به گزارش کارشناسی، اختیارات قانونی خود و شرایط خاص پرونده، مبلغ نهایی ارش را تعیین می کند. قاضی در تصمیم گیری خود به عوامل مختلفی توجه می کند که مهم ترین آن ها عبارتند از:

• نوع و کیفیت جنایت: اینکه جرم چطور اتفاق افتاده و چه تاثیری بر آسیب دیده گذاشته است.
• شدت آسیب: چقدر آسیب جدی بوده و چقدر بهبودی حاصل شده است.
• تأثیر بر سلامت عمومی: آیا این آسیب، سلامت کلی فرد را تحت تاثیر قرار داده است؟
• تأثیر بر زیبایی: اگر آسیب باعث نقص زیبایی شده باشد، این مورد در نظر گرفته می شود.
• تأثیر بر کارکرد عضو: آیا عضو آسیب دیده کارایی سابق خود را از دست داده است؟
• وضعیت مجنی علیه: سن، شغل و سایر شرایط فرد آسیب دیده نیز ممکن است در نظر گرفته شود.

پس می بینید که تعیین ارش، یک فرآیند کاملاً قضایی و تخصصی است و فقط قاضی با جمع بندی همه جوانب می تواند حکم نهایی را صادر کند.

پس مبنای محاسبه چیه؟ دیه کامل انسان!

شاید بپرسید اگر جدول ثابت نیست، پس قاضی بر چه مبنایی درصدها را به پول تبدیل می کند؟ مبنای محاسبه ارش، درصدی از «دیه کامل انسان» در سال وقوع جنایت است. هر سال، قوه قضائیه نرخ دیه کامل انسان را اعلام می کند و قاضی بر اساس آن نرخ، مبلغ ارش را تعیین می کند. برای اینکه موضوع را خوب متوجه شوید، بیایید یک مثال عملی بزنیم:

فرض کنید در سال جاری، دیه کامل انسان (که هر ساله اعلام می شود) مبلغ 2 میلیارد تومان باشد. حالا فرض کنید پزشکی قانونی برای یک آسیب خاص به دست، 5 درصد ارش تعیین کرده است. در این صورت، مبلغ ارش به این صورت محاسبه می شود:

مبلغ ارش = درصد تعیین شده توسط پزشکی قانونی × دیه کامل انسان در سال وقوع جنایت
مبلغ ارش = 5% × 2,000,000,000 تومان
مبلغ ارش = 0.05 × 2,000,000,000 تومان = 100,000,000 تومان (صد میلیون تومان)

پس می بینید که این مبلغ، کاملاً متغیر است و هر سال با تغییر نرخ دیه کامل انسان، می تواند بالا یا پایین برود. همچنین میزان درصد آسیب هم که توسط پزشکی قانونی مشخص می شود، نقش اساسی در مبلغ نهایی دارد.

جدول ارش پزشکی قانونی: آیا همچین چیزی وجود داره؟!

احتمالاً در اینترنت یا از اطرافیان شنیده اید که جدول ارش پزشکی قانونی وجود دارد و می توانید با مراجعه به آن، مبلغ ارش آسیب خود را پیدا کنید. اما باید صراحتاً بگویم: خیر، جدول رسمی و مدونی به نام جدول ارش پزشکی قانونی وجود ندارد و این یک تصور غلط است!

چیزی که هست، «گواهی پزشکی قانونی» است. در این گواهی، کارشناسان پزشکی قانونی پس از معاینه دقیق، نوع آسیب و میزان نقص ایجاد شده را بر اساس استانداردهای پزشکی و قضایی مشخص می کنند. آن ها ممکن است بنویسند میزان آسیب، X درصد ارش از دیه کامل انسان است یا این آسیب مشمول دیه مقدر است. این گواهی، فقط یک نظریه کارشناسی است و نه یک جدول با مبالغ از پیش تعیین شده.

تفاوت اساسی اینجا است که «جدول دیه» مبالغ مشخصی برای انواع آسیب ها دارد (مثلاً دیه قطع انگشت یا از بین رفتن یک چشم). اما برای ارش، چون آسیب ها متنوع و گاهی منحصر به فرد هستند، نمی توان یک جدول عمومی برای همه آن ها ساخت. هر پرونده ارش، با توجه به شرایط خاص خودش، توسط پزشکی قانونی بررسی و توسط قاضی تعیین تکلیف می شود. پس دنبال جدول ارش پزشکی قانونی نگردید، چون چیزی به این شکل وجود ندارد.

مهلت پرداخت ارش: چقدر وقت هست؟

یکی دیگر از تفاوت های مهم بین دیه و ارش، موضوع مهلت پرداخت است. در قانون برای پرداخت دیه، مهلت های مشخصی تعیین شده است:

1. در جنایات عمدی: یک سال از زمان وقوع جنایت.
2. در جنایات شبه عمد: دو سال از زمان وقوع جنایت.
3. در جنایات خطای محض: سه سال از زمان وقوع جنایت.

اما درباره ارش، قانونگذار سکوت کرده و به صراحت هیچ مهلت خاصی برای پرداخت آن تعیین نکرده است. این یعنی چی؟ یعنی بر خلاف دیه که فرد محکوم موظف است در مهلت مشخصی آن را پرداخت کند، برای ارش چنین محدودیت زمانی در قانون ذکر نشده است.

در واقع، بر اساس نظریه مشورتی شماره 983/7 مورخ 1375/2/13 اداره حقوقی قوه قضائیه، مهلت های تعیین شده برای پرداخت دیه، شامل ارش نمی شود. پس پرداخت ارش مهلت مشخصی ندارد و پس از صدور حکم قطعی، هر زمان که حکم قابلیت اجرا داشته باشد، باید پرداخت شود.

اگه محکوم علیه پول نداشت چی؟

حالا فرض کنید حکم ارش صادر شده و فردی که محکوم به پرداخت ارش شده، توانایی مالی لازم برای پرداخت یکجای آن را ندارد. در این شرایط، قانون به او راهکاری داده است. محکوم علیه می تواند بر اساس ماده 3 قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی، درخواست «اعسار» بدهد. اعسار به این معناست که شخص توانایی مالی برای پرداخت بدهی اش را ندارد و تقاضای تقسیط یا مهلت برای پرداخت را می کند.

این ماده می گوید: «اگر اجرای حکم از راه های قانونی ممکن نباشد، محکوم علیه به درخواست محکوم له (کسی که حکم به نفع او صادر شده) تا زمان اجرای حکم، اثبات اعسار یا جلب رضایت او در بازداشت باقی می ماند. با این حال، اگر محکوم علیه ظرف 30 روز از ابلاغ اجراییه، ضمن ارائه فهرست دارایی خود، دعوای اعسار مطرح کند، تا زمان رسیدگی به آن حبس نمی شود؛ مگر آنکه ادعای اعسار پس گرفته شود یا با رأی قطعی رد گردد.» پس حتی در مورد ارش هم، اگر محکوم علیه معسر باشد، حقوقی برایش در نظر گرفته شده است.

ارش یک درصد دیه یعنی چقدر؟ یک مثال شفاف!

یکی از اصطلاحاتی که زیاد شنیده می شود، ارش یک درصد دیه است. گاهی کارشناس پزشکی قانونی در گزارش خود، میزان آسیب را معادل یک درصد از دیه کامل انسان اعلام می کند. این سؤال پیش می آید که این یک درصد، دقیقاً چقدر می شود؟

همانطور که قبلاً گفتیم، میزان ارش کاملاً به نرخ دیه کامل انسان در سال وقوع جنایت بستگی دارد. فرض کنید نرخ دیه کامل انسان در سالی که جنایت اتفاق افتاده، 2 میلیارد تومان باشد (این مبلغ هر ساله تغییر می کند و اینجا صرفاً برای مثال است). حالا اگر پزشکی قانونی، میزان آسیب را یک درصد از دیه کامل تعیین کند، محاسبه بسیار ساده است:

مبلغ ارش (یک درصد دیه) = 1% × دیه کامل انسان
مبلغ ارش = 0.01 × 2,000,000,000 تومان
مبلغ ارش = 20,000,000 تومان (بیست میلیون تومان)

پس، اگر در سال جاری، نرخ دیه کامل انسان 2 میلیارد تومان باشد و برای شما یک درصد ارش تعیین شود، مبلغ آن 20 میلیون تومان خواهد بود. این عدد همانطور که مشاهده می کنید، با تغییر نرخ دیه در هر سال و همچنین درصد تعیین شده توسط پزشکی قانونی، متغیر است. ممکن است پزشکی قانونی، ارش را دو درصد، نیم درصد یا هر درصد دیگری تعیین کند که در این صورت، باید همان درصد را در مبلغ دیه کامل ضرب کنید تا رقم نهایی ارش به دست آید.

هدف از این مثال این است که نشان دهیم چطور ارش با وجود اینکه مبلغ ثابتی ندارد، یک مبنای مشخص (یعنی دیه کامل انسان) برای محاسبه آن وجود دارد که توسط قاضی و با کمک نظر کارشناس پزشکی قانونی، به یک مبلغ مشخص تبدیل می شود.

حرف آخر: ارش، چتری برای عدالت گمشده!

تا اینجا حسابی با مفهوم «ارش» آشنا شدیم. فهمیدیم که ارش، یک نوع جبران مالی در نظام حقوقی ماست که وقتی یک آسیب بدنی اتفاق می افتد و قانون یا شرع، دیه مشخصی برای آن تعیین نکرده اند، وارد عمل می شود. اینجاست که قاضی با کمک و راهنمایی متخصصان پزشکی قانونی، با نگاهی عادلانه، مبلغی را به عنوان ارش تعیین می کند تا هیچ ضرر و زیانی بدون جبران نماند.

دیدیم که ارش با دیه مقدر، فرق های اساسی دارد؛ از اینکه مقدارش از قبل مشخص نیست و قاضی آن را تعیین می کند تا تفاوت های جنسیتی و مهلت های پرداخت. همچنین فهمیدیم که خبری از «جدول ارش پزشکی قانونی» به شکل دیه نیست و هر پرونده، مسیر خودش را برای تعیین ارش طی می کند.

به طور خلاصه، ارش مثل یک چتر حمایتی عمل می کند برای صدمات و آسیب هایی که در قالب های مشخص دیه جا نمی گیرند. این مفهوم نشان دهنده انعطاف پذیری و دقت نظام حقوقی ما در برقراری عدالت است. اگر خدای نکرده درگیر پرونده ای هستید که پای ارش یا دیه به میان آمده، توصیه می کنیم حتماً با یک وکیل یا مشاور حقوقی متخصص صحبت کنید. پیچیدگی های این موضوع، نیاز به دانش و تجربه کافی دارد تا بتوانید از حق و حقوق خود به بهترین شکل ممکن دفاع کنید.