خلاصه کتاب هفت سفرنامه شمال ( نویسنده سید مهدی سیدقطبی )

کتاب «هفت سفرنامه شمال» اثر سید مهدی سیدقطبی، یک گنجینه واقعی از مشاهدات دست اول چهار روزنامه نگار برجسته ایرانی در دهه ۲۰ خورشیدی است که شما را مستقیم به قلب تاریخ معاصر ایران می برد و وضعیت اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی شمال کشور را از نزدیک نشان می دهد.

اصلاً سفرنامه خودش یک جور ماشین زمان است، نه؟ یک دریچه جادویی که آدم را می برد به سال های دور، به دل زندگی آدم هایی که شاید سال ها پیش زندگی می کردند و حالا ازشان فقط چند سطر نوشته باقی مانده. حالا اگر این سفرنامه ها از زبان روزنامه نگارانی باشند که چشم های تیزبین و قلم های توانایی داشتند، که دیگر نور علی نور است. کتاب «هفت سفرنامه شمال» دقیقاً همین است؛ یک مجموعه بی نظیر از دیده ها و شنیده های چهار روزنامه نگار مهم دوره پهلوی اول و پس از شهریور ۱۳۲۰. سید مهدی سیدقطبی، با حوصله و دقت فراوان، این سفرنامه ها را جمع آوری و تدوین کرده تا ما هم بتوانیم همسفرشان شویم و از نزدیک اوضاع شمال ایران در آن سال ها را لمس کنیم. از وضعیت جاده ها و شهرهای کوچک و بزرگ بگیرید تا چالش های زندگی مردم عادی و حتی حضور نیروهای خارجی. این مقاله قرار نیست فقط یک معرفی ساده باشد، بلکه می خواهیم با هم قدم به قدم، به دل این سفرنامه ها بزنیم و ببینیم چه گنجینه هایی در دلشان پنهان شده.

فکرش را بکنید، یک زمانی سفر به شمال مثل یک رؤیا بود!

راستش را بخواهید، همین الان که از سفر به شمال حرف می زنیم، احتمالاً یاد جاده چالوس شلوغ می افتیم یا مسیر هراز پرپیچ و خم. اما یک زمانی سفر به شمال، نه تفریح بود و نه کار هر کسی! در دوره رضاشاه، اوضاع حسابی فرق می کرد. آنقدر سختگیری و خفقان بود که برای رفتن به هر شهری، حتی شهرهای معمولی، باید از کلانتری محل پروانه می گرفتید. حالا فکرش را بکنید برای ورود به شمال، یعنی استان های گیلان و مازندران، اوضاع چقدر فرق می کرد! اصلاً یک تشریفات اداری خاص داشت که هفت خان رستم جلویش لنگ می انداخت. شهربانی کل کشور و اداره سیاسی باید تأیید می کردند که شما اصلاً صلاحیت ورود به این مناطق را دارید یا نه.

دلیل این همه سختگیری چه بود؟ دلیلش خیلی ساده و البته عجیب بود: املاک اختصاصی رضاشاه در گرگان و علی آباد کتول. یعنی عملاً شمال ایران، به خصوص مازندران، حکم ملک شخصی رضاشاه را داشت! راه چالوس را هم «راه مخصوص» می گفتند. برای همین هم هر کسی که می خواست وارد این مناطق بشود، باید پروانه مخصوص از اداره سیاسی شهربانی می گرفت. تازه بعد از این همه دوندگی و بازجویی درباره دلیل سفر و مشخصات مسافر و مسیر دقیق، اگر تأیید می شدید، باید کتباً تعهد می دادید که: «با مردم محلی ارتباطی برقرار نمی کنید» و «عکس هم نمی گیرید»! واقعاً که تصورش هم سخت است، نه؟

اما خب، تاریخ همیشه در حال تغییر است. شهریور ۱۳۲۰ آمد و با خودش داستان برکناری رضاشاه را آورد. بعد از آن، یکهو دریچه های آزادی نسبی به روی مردم باز شد. خب طبیعی بود که یکی از اولین چیزهایی که همه دلشان می خواست تجربه کنند، سفر به شمال بود. تازه این دفعه با یک تفاوت بزرگ: بدون پروانه و تعهد و چشم های نگران! در این فضای جدید، روزنامه نگاران که همیشه پیشگام آزادی بودند، اولین کسانی بودند که بار و بندیل بستند و راهی شمال شدند. آنها هم مثل همیشه، بعد از برگشتن، شرح سفرشان را در روزنامه هایشان منتشر کردند. این سفرنامه ها نه تنها برای خوانندگان آن زمان جذاب بودند، بلکه امروز برای ما مثل یک سند تاریخی ارزشمند می مانند. جزئیاتی از زندگی روزمره، اوضاع اجتماعی-سیاسی و وضعیت زیرساخت ها را به ما نشان می دهند که شاید هیچ تاریخ رسمی دیگری از آن ها حرفی نزند.

یک سفر فراموش نشدنی با چهار روزنامه نگار برجسته

کتاب «هفت سفرنامه شمال» در واقع یک مجموعه از هفت سفرنامه است که توسط چهار روزنامه نگار بزرگ آن زمان نوشته شده اند. بیایید با هم سری به سفرنامه های هر کدامشان بزنیم:

۱. احمد ملکی (مدیر روزنامه ستاره) و سفرهای پرماجرایش

احمد ملکی، مدیر روزنامه ستاره، دو تا سفرنامه جذاب از شمال دارد که هر کدام پر از جزئیات دیدنی اند.

سفرنامه تهران-رشت-مازندران (نوروز ۱۳۲۱):

فکرش را بکنید، همین نوروز خودمان، سال ۱۳۲۱. ملکی راهی شمال می شود و از همان اول از وضعیت راه ها گلایه می کند. می گوید راه کرج تا قزوین چنگی به دل نمی زند. اما وقتی به قزوین می رسد، حسابی از روحیه مردم قزوین تعریف می کند. بعد هم مشاهداتش از مأمورین ارتش سرخ را می نویسد که چطور بی صدا و با آرامش در شهر حضور دارند.

اما اوج توصیفات ملکی، وقتی است که به رشت می رسد. رشت در آن زمان برای او «عروس شهرهای ایران» است. شهری فوق العاده تمیز و زیبا که آدم غم و غصه اش را فراموش می کند. او به تمیزی خیابان ها (که اغلب آسفالت یا سنگفرش بودند)، کوچه ها (که از بزرگترین خیابان های تهران تمیزتر بودند!)، و نظم شهرداری در جمع آوری زباله ها قبل از طلوع آفتاب اشاره می کند. حتی از تربیت و خوش اخلاقی پاسبان های رشت هم می نویسد که چطور با مسافران خوش رفتار بودند و راهنمایی شان می کردند. این توصیفات واقعاً نشان می دهد که رشت در آن سال ها چقدر پیشرو و مدرن بوده.

شهر رشت که واقعاً باید آنجا را عروس شهرهای ایران نامید بسیار نظیف و جالب و برعکس قزوین شهری است که غم و غصه انسان را از یاد می برد. خیابان ها اغلب آسفالت و بقیه سنگفرش. کوچکترین کوچه اش از بزرگترین خیابان های تهران نظیف تر است.

او در ادامه سفرش به لاهیجان، رامسر، شهسوار، چالوس (که از مهمانخانه و کارخانه حریربافی اش می نویسد) و بابلسر هم می رود. حتی از اقدامات امنیه در شاهی و وضعیت کشاورزی و محصولات شمال هم اطلاعات خوبی می دهد. خواندن این بخش ها واقعاً حس و حال آن زمان را منتقل می کند.

سفرنامه تهران-شاهی (قائمشهر) (نوروز ۱۳۲۲):

سفر دوم احمد ملکی، یک سال بعد در نوروز ۱۳۲۲ انجام می شود. این بار مسیر و مشکلاتش حسابی در چشم است؛ از کوهین و کوربلاغ و آب ترش گرفته تا شیرین سو و رودبار. او جزئیات دقیقی از این مسیرها ارائه می دهد. یکی از بخش های جالب این سفرنامه، مذاکرات او با قوام السلطنه در لاهیجان است که نشان دهنده روابط سیاسی آن زمان است. ملکی همچنین وضعیت کارخانه چالوس و شهرهای بابل و شاهی را بررسی می کند و حسابی سرنخ هایی از اوضاع اقتصادی و صنعتی آن سال ها می دهد.

۲. سید حسین فاطمی (سردبیر روزنامه باختر) و سفرهایش با چشم روزنامه نگار

سید حسین فاطمی، سردبیر روزنامه باختر، هم دو سفرنامه از شمال دارد که نگاه ویژه اش به وظیفه روزنامه نگار در ثبت واقعیات، حسابی خواندنی است.

سفرنامه تهران تا مازندران (نوروز ۱۳۲۲):

فاطمی در این سفرنامه، از همان اول روی انگیزه سفرش و دلیل توجه خاصش به شمال تأکید می کند. برای او، سفر فقط دیدن نیست، بلکه ثبت کردن است. او مسیر تهران-قزوین-رشت را با دقت توصیف می کند و از دید یک روزنامه نگار تیزبین، جزئیاتی را ثبت می کند که شاید از چشم بقیه پنهان می ماند.

سفرنامه تهران-بابلسر (نوروز ۱۳۲۳):

یک سال بعد، فاطمی دوباره راهی شمال می شود، اما این بار با راه آهن! از همان ایستگاه راه آهن تهران شروع می کند و مسیر ری، گرمسار، شاهی، بابل و در نهایت بابلسر را توصیف می کند. باز هم تأکید او روی وظیفه روزنامه نویس است؛ اینکه هر آنچه می بیند و می شنود را باید برای آیندگان ثبت کند. این بخش ها برای کسانی که به تاریخ راه آهن ایران علاقه دارند، حسابی جذاب خواهد بود.

۳. ابوالحسن عمیدی نوری (مدیر روزنامه داد) و نگاه انتقادی اش

ابوالحسن عمیدی نوری، مدیر روزنامه داد، با یک نگاه کمی انتقادی تر و دقیق تر، دو سفرنامه از شمال دارد که هر کدام پر از جزئیات مهم هستند.

سفرنامه قزوین-رشت (نوروز ۱۳۲۲):

عمیدی نوری در این سفرنامه، حضور متفقین در قزوین و سربازان شوروی در مسیر را به تصویر می کشد. او از مشکلات مأمورین راه خودمان می نویسد و حتی به «محاصره اقتصادی» در قهوه خانه های آب ترش اشاره می کند که نشان دهنده وضعیت معیشتی مردم در آن زمان است. او دیدگاه های انتقادی اش را هم قایم نمی کند؛ مثلاً از قیمت بالای چوب در منجیل گله می کند که نشان از مشکلات اقتصادی و رانت های احتمالی آن دوره دارد. این انتقادات، ارزش تاریخی سفرنامه اش را دوچندان می کند.

سفرنامه کرج-رشت (نوروز ۱۳۲۴):

سفر دوم عمیدی نوری از کرج تا چالوس (تونل کندوان، پل زغال) و شهرهایی مثل شهسوار و رامسر است. او از دادگاه املاک شهسوار، کاخ سلطنتی رامسر و مهمانخانه درجه یک رامسر می نویسد. حتی وقتی به بندر پهلوی (انزلی امروز) می رسد، از «شاهکار شهربانی» آنجا حرف می زند که نشان از نظمی خاص (یا شاید هم بی نظمی!) در آن منطقه دارد. او به حضور کارشناسان کشاورزی شوروی در رشت و وضعیت تالش هم اشاره می کند که برای پژوهشگران تاریخ روابط خارجی و کشاورزی ایران حسابی جالب است.

۴. محسن شاملو (سردبیر روزنامه ستاره) و یادداشت های پردغدغه اش

محسن شاملو، سردبیر روزنامه ستاره، آخرین سفرنامه ای که در این مجموعه می بینیم، پر از دغدغه های اجتماعی و مدیریتی است.

یادداشت های مسافرت تهران-مازندران (نوروز ۱۳۲۵):

شاملو از همان ابتدا، حسابی گلایه می کند از نبود حساب و کتاب در امور اداری و وضعیت آشفته. او به وضوح می گوید: «جاده خراب است!» و از مشکلات راه ها و نیاز به راه حل اساسی حرف می زند. به وضعیت بهداشتی جامعه هم اشاره می کند و می نویسد که تراخم و گال برای همه هست و شهرداری ها هم انگار مرده اند و کاری نمی کنند! او لاهیجان را «شمیران گیلان» می نامد و از زیبایی هایش تعریف می کند.

اما شاملو فقط به زیرساخت ها و بهداشت نمی پردازد. او به مسائل سیاسی مهم آن زمان هم اشاره می کند؛ مثلاً از حزب جنگل و تلگراف مظفرزاده به پیشه وری می گوید که نشان از حساسیت اوضاع سیاسی گیلان و مازندران پس از شهریور ۱۳۲۰ دارد. او وضعیت شهرهای بابل و شاهی، مسئله امنیت، حضور نیروهای شوروی و حتی تخریب جنگل ها را هم بررسی می کند. این سفرنامه، یک تصویر کامل و گاهی تلخ از واقعیت های جامعه ایران در آن سال ها ارائه می دهد.

چه درس هایی از این سفرنامه ها می گیریم؟

وقتی این هفت سفرنامه را می خوانید، یک تصویر خیلی واضح و تقریباً کامل از ایران دهه ۲۰ خورشیدی جلوی چشمتان نقش می بندد. این سفرنامه ها فقط خاطره نویسی نیستند، بلکه:

• تصویری زنده از جامعه: از وضعیت مردم، معیشتشان، تا فرهنگ و حتی روحیه شان اطلاعات دست اول می گیرید. می فهمید فقر، بیماری (مثل تراخم و گال که شاملو اشاره می کند) و مشکلات بهداشت و درمان چقدر جدی بودند.
• شجاعت روزنامه نگاران: این سفرنامه ها نشان می دهند روزنامه نگاران آن زمان چقدر شجاع و کنجکاو بودند. آنها در شرایطی که هنوز سایه خفقان کامل از بین نرفته بود، واقعیت ها را ثبت می کردند و برای مردم می نوشتند. این یعنی مسئولیت پذیری واقعی در قبال جامعه.
• تفاوت های منطقه ای: با خواندن این سفرنامه ها، می فهمید که اوضاع شهرها و مناطق مختلف شمال چقدر با هم فرق می کرد. یک جا رشت بود با آن همه تمیزی و نظم، یک جای دیگر مشکلات بهداشتی بیداد می کرد.
• زیرساخت ها و حمل و نقل: وضعیت جاده ها، راه آهن و تأثیرشان بر زندگی مردم حسابی واضح است. معلوم می شود که مشکلات جاده ها فقط مختص امروز نیست!
• رد پای اشغال متفقین: حضور نیروهای خارجی، به ویژه شوروی، در مناطق شمالی تأثیرات زیادی بر زندگی روزمره مردم گذاشته بود. این سفرنامه ها این تأثیرات را به خوبی نشان می دهند.

چرا باید هفت سفرنامه شمال را خواند؟

شاید بپرسید خب، این همه کتاب، چرا این یکی؟ اگر اهل تاریخید، اگر کنجکاوید بدانید ایرانِ حدود ۸۰ سال پیش چطور بوده، یا اگر دلتان می خواهد با سبک و سیاق روزنامه نگاری گذشته آشنا شوید، این کتاب برای شماست.

1. سند دست اول: این کتاب یک سند دست اول و ارزشمند از تاریخ شفاهی و اجتماعی ایران است. یعنی اطلاعاتی که در کمتر منبع دیگری پیدا می کنید.
2. دیدگاه های عینی: این سفرنامه ها از نگاه افرادی نوشته شده اند که خودشان شاهد و ناظر وقایع بودند. یعنی خبری از تحلیل های از پیش تعیین شده یا روایت های رسمی نیست.
3. برای پژوهشگران: اگر دانشجو یا پژوهشگر تاریخ، مردم شناسی یا جامعه شناسی هستید، این کتاب منبعی غنی برای تحقیقات شما خواهد بود.
4. آشنایی با پیشگامان روزنامه نگاری: با خواندن این کتاب، با دغدغه ها و سبک نگارش روزنامه نگاران پیشگام ایرانی آشنا می شوید که واقعاً جای تقدیر دارند.
5. درک پیچیدگی های جامعه: این کتاب به شما کمک می کند درک عمیق تری از پیچیدگی های جامعه ایران در میانه قرن بیستم پیدا کنید.

سفرنامه، گنجینه ای از زمان

خلاصه که کتاب «هفت سفرنامه شمال» سید مهدی سیدقطبی، فقط یک کتاب نیست، یک گنجینه واقعی از تاریخ معاصر ایران است. این سفرنامه ها با نگاه تیزبین و قلم توانای روزنامه نگاران آن زمان، ما را به سفری جذاب در دل شمال ایران دهه ۲۰ خورشیدی می برند. اگر دلتان می خواهد از نزدیک با اوضاع و احوال آن سال ها آشنا شوید و یک جورهایی همسفر این بزرگان شوید، حتماً این کتاب را بخوانید. لذت بردن از جزئیات و غرق شدن در فضای گذشته ایران را از دست ندهید.