خلاصه کتاب بحر طویل عامیانه و بحر طویل سرایان ( نویسنده حسن ذوالفقاری، مسلم نادعلی زاده )

کتاب بحر طویل عامیانه و بحر طویل سرایان اثر دکتر حسن ذوالفقاری و مسلم نادعلی زاده، یک پژوهش عمیق و ارزشمند در دنیای کمتر شناخته شده بحر طویل عامیانه است. این اثر که به تعریف، ویژگی ها، پیشینه، تفاوت ها با دیگر قالب ها، موضوعات و کاربردهای بحر طویل می پردازد، همچنین به معرفی صد بحر طویل سرا اختصاص دارد. این کتاب مرجعی عالی برای درک این قالب شعری مردمی است.

ادبیات فارسی گنجینه ای پر از قالب های شعری متنوع و بی نظیر است که هر کدام برای خودش دنیایی دارد. بعضی هایشان را بیشتر می شناسیم و بعضی دیگر شاید کمتر به چشممان آمده باشند، اما خب، ارزششان کم از بقیه نیست. «بحر طویل» یکی از همین قالب های دوست داشتنی و مردمی است که شاید اسمش را شنیده باشید اما کمتر به جزئیاتش پرداخته شده. اینجاست که کتاب بحر طویل عامیانه و بحر طویل سرایان، نوشته استاد بی بدیل ادبیات عامه، زنده یاد دکتر حسن ذوالفقاری و یار و همراهش، دکتر مسلم نادعلی زاده، مثل یک گوهر درخشان خودش را نشان می دهد.

این کتاب یه جورایی دریچه ایه به دنیای پنهان و زیبای بحر طویل عامیانه، که هم به ما یاد میده این قالب چیه و چه ویژگی هایی داره، هم کلی اطلاعات ناب از شاعرانش بهمون میده. در ادامه، قراره با هم سفری به دل این کتاب داشته باشیم و ببینیم چه گنجینه هایی توش پنهان شده.

نویسندگان این گنجینه ادبی: حسن ذوالفقاری و مسلم نادعلی زاده

وقتی اسم یک کتاب پژوهشی و عمیق میاد، اولین چیزی که به ذهن ما میرسه، اعتبار نویسنده هاست. توی این مورد، خوشبختانه با دو تا اسم بزرگ و صاحب نظر سروکار داریم که واقعاً کارشون درسته.

دکتر حسن ذوالفقاری: پیشتاز ادبیات عامه و خالق ایده ای بزرگ

اگه صحبت از ادبیات عامه ایران باشه، محاله اسم دکتر حسن ذوالفقاری به گوشمون نخوره. ایشون واقعاً یکی از پایه گذاران و مراجع اصلی این حوزه به حساب میان. خودشون توی مقدمه کتاب اشاره کردن که ایده تحقیق و پژوهش روی بحر طویل از کجا اومده؟ از یه پیشنهاد ناب و طلایی از استاد محمدرضا شفیعی کدکنی! همین نشون میده که کار چقدر عمیق و جدی بوده. دکتر ذوالفقاری سال ها عمرش رو صرف جمع آوری و تحلیل گوشه و کنار ادبیات شفاهی و مردمی کرده و نتیجه اش هم کلی کتاب و مقاله ارزشمنده. این کتاب بحر طویل عامیانه و بحر طویل سرایان هم یکی از آخرین و مهم ترین کارهای ایشون محسوب میشه که متأسفانه مدت کوتاهی بعد از درگذشت ناگهانی ایشون روانه بازار شد و یه جورایی آخرین یادگارشون به حساب میاد.

تخصص و علاقه دکتر ذوالفقاری به فرهنگ عامه باعث شده بود که ایشون همیشه به دنبال گنجینه های پنهان ادبیات شفاهی باشن. رساله دکتری ایشون هم همین موضوع بحر طویل رو نشونه گرفته بود و همین، نشون میده چقدر این قالب شعری از نظر ایشون جای کار و بررسی داشته. رویکرد علمی و همزمان مردمی ایشون باعث شده بود که پژوهش هاش همیشه به دل بشینه و اطلاعات دست اولی رو به ما بده.

دکتر مسلم نادعلی زاده: تکمیل کننده مسیری ارزشمند

در کنار دکتر ذوالفقاری، دکتر مسلم نادعلی زاده نقش خیلی مهمی توی کامل کردن این پروژه بزرگ داشته. ایشون که خودشون هم از اساتید دانشگاه و متخصصین ادبیات هستن و عضو هیئت علمی دانشگاه اهل بیت (ع) هستن، از سال ۱۳۹۶ شروع به جمع آوری و تحقیق توی حوزه بحر طویل کردن. کارشون هم بیشتر روی بحر طویل های مذهبی تمرکز داشته و حدود ۲۵۰ تا از این بحر طویل ها رو جمع آوری کردن. این حجم از کار میدانی و پژوهشی، واقعاً ستودنیه.

نادعلی زاده بعد از اینکه به دکتر ذوالفقاری مراجعه می کنه، با رساله دکتری ایشون آشنا میشه و همین جرقه ای میشه برای یه همکاری ارزشمند. این هم افزایی علمی بین دو نسل از پژوهشگران ادبیات عامه، باعث شده که این کتاب حسابی پر و پیمون باشه و همه جوانب بحر طویل رو پوشش بده. واقعاً این همکاری یه اتفاق کم نظیره که نتیجه اش شده همچین اثر مرجعی و کامل که هر خواننده ای رو با خودش همراه می کنه. انتشارات ققنوس هم نقش مهمی در به ثمر رسیدن و انتشار این اثر داشته است.

تمایز بنیادین: بحر طویل عامیانه در برابر بحر طویل عروضی

یکی از مهم ترین نکاتی که توی این کتاب روی اون تأکید شده و باید حسابی حواسمون بهش باشه، فرق گذاشتن بین دو نوع بحر طویل هست: بحر طویل عروضی و بحر طویل عامیانه. شاید خیلی ها فکر کنن این دوتا یکی هستن و اصطلاحاً فرقی ندارن، ولی خب داستان فرق می کنه و ماهیت هر کدوم جدای از دیگریه.

بحر طویل عروضی همون قالبیه که با وزن های عروضی عربی، مثل «فعولن مفاعیلن» سروکار داره و ساختارش منظم تره. این نوع بحر طویل بیشتر توی محافل ادبی و علمی مطرح بوده و از قواعد عروض کلاسیک پیروی می کنه. اما بحر طویل عامیانه، همون چیزیه که بیشتر توی دل مردم جا باز کرده و همون طور که از اسمش پیداست، ریشه های مردمی داره و با قواعد سفت و سخت عروضی، اون طور که ما فکر می کنیم، بسته نیست. این گونه شعری محصول طبع و ذوق عامه مردم بوده و به همین خاطر، انعطاف پذیری بیشتری توی ساختار و وزن خودش نشون میده.

این کتاب تمرکزش رو گذاشته روی بحر طویل عامیانه. چرا؟ چون این نوع بحر طویله که توی ادبیات شفاهی و فرهنگ عامه ما نقش پررنگ تری داشته و اتفاقاً کمتر هم بهش پرداخته شده بود. نویسندگان معتقدن که برای شناخت کامل این قالب، باید به ریشه های عامیانه و مردمی اون برگشت. درک همین تفاوت بنیادین، کلید فهم کل محتوای کتاب و ارزش پژوهشی اونه. پس یادمون باشه، ما داریم از بحر طویل مردمی و خودمانی حرف می زنیم، نه اون بحر طویلی که توی کتاب های عروض پیدا میشه!

این تمایز به ما کمک می کنه تا به این قالب شعری، اون طور که شایسته اونه، نگاه کنیم و از سوءتفاهم هایی که ممکنه پیش بیاد، جلوگیری کنیم. کتاب با دقت و ظرافت تمام، این تفاوت ها رو توضیح میده و خواننده رو با دنیای مستقل بحر طویل عامیانه آشنا می کنه.

کالبدشکافی بحر طویل عامیانه: تعریف و ویژگی ها (بر اساس یافته های کتاب)

حالا که فهمیدیم بحر طویل عامیانه با بحر طویل عروضی فرق داره، وقتشه که یه کمی بیشتر سر از کارش دربیاریم و بفهمیم اصلاً این قالب چیه و چه مشخصاتی داره. بر اساس تحقیقات این کتاب، بحر طویل عامیانه یه قالب شعریه که از پشت سر هم اومدن یک رکن عروضی سالم، اونم به صورت نامحدود، ساخته میشه. معمولاً رکن «فعلاتن» از همه بیشتر توی این قالب دیده میشه، اما خب، به معنی این نیست که فقط با همین رکن سروکار داریم؛ شاعران می تونستن از افاعیل عروضی دیگه هم استفاده کنن.

چیزی که بحر طویل رو خاص می کنه، وجود قافیه های میانی و پایانی، نبود تساوی بین مصراع ها و اون جریان پیوسته و تسلسل وارشه که انگار تمومی نداره. یعنی شاعر هر چقدر که دلش بخواد، میتونه رکن ها رو پشت سر هم بیاره و بندی طولانی بسازه. این قالب، مثل رودخانه ای روان، کلمات رو با خودش میبره و همین پیوستگی، یکی از دلایل جذابیت اونه.

ویژگی های کلیدی بحر طویل عامیانه

این قالب دوست داشتنی کلی ویژگی منحصر به فرد داره که بد نیست باهاشون آشنا بشیم:

• ماهیت مردمی و گونه ای از شعر عامیانه: بحر طویل، یه جورایی از دل مردم جوشیده و بیشتر هم بینشون رایج بوده. این قالب یه جورایی صدای مردم کوچه و بازار بوده و خیلی وقت ها برای بیان احساسات، روایت داستان ها یا حتی شوخی و طنز به کار میرفته.
• استفاده از «بند» به جای «مصراع»: توی بحر طویل، به جای اینکه بگیم «مصراع»، از «بند» استفاده می کنیم. این خودش نشون دهنده یه ساختار منعطف تره و دست شاعر رو برای طولانی کردن کلام باز می ذاره. یه بند ممکنه چند تا رکن داشته باشه و بند بعدی تعداد رکن هایش کاملاً متفاوت باشه.
• شیوع کاربرد حرف «را» در پایان بندها: جالبه که خیلی از بندهای بحر طویل با حرف «را» تموم میشن. این هم یه جور امضای این قالبه و یه نشونه برای شناسایی بحر طویل های اصیل.
• «تنسیق الصفات» به عنوان یکی از مهم ترین صنایع ادبی: یکی از مهم ترین صنایع ادبی که توی بحر طویل زیاد به کار میره، همین تنسیق الصفاته. یعنی پشت سر هم آوردن صفت ها برای یه موصوف خاص که حسابی به جذابیت متن اضافه می کنه و به اون حالت تسلسل وارش قوت میبخشه. مثلاً «یار جانی، دلبر خوش زبانی، سرو روانی، نازک اندامی» و غیره.
• اغلب سروده شده توسط شاعران گمنام یا کمتر شناخته شده: اغلب کسایی که بحر طویل می سرودن، شاعران معروفی نبودن یا حداقل اسمشون کمتر به گوشمون خورده. این نشون میده این قالب بیشتر یه ابزار بیان برای مردم عادی بوده و کمتر جنبه رسمی و درباری داشته.

«رفقا خاطر خود شاد بدارید و ره غم مسپارید و گل و لاله ببارید و به هر سو بگذارید که یک بار دگر فصل بهار آمد و نوروز درآمد ز در و کرد طبیعت هنر و ابر برآورد سر و ریخت ز باران گهر و سبز شد از نو شجر و داد نوید ثمر و گشت جنان جلوه گر و یافت جهان زیب و فر و لطف و صفائی دگر و کرد غم از دل به در…»

این نمونه که از بحر طویل «عمو نوروز» مرحوم ابوالقاسم حالت توی کتاب اومده، قشنگ نشون میده که بحر طویل چطوری می تونه با یه جریان بی وقفه، ما رو با خودش همراه کنه و چقدر دلنشین و روانه.

ریشه ها و سیر تحول بحر طویل: از گذشته تا امروز

بحر طویل، مثل خیلی از پدیده های ادبی، یه شبه پیدا نشده و یهویی ظهور نکرده. ریشه ها و زمینه های تاریخی خودش رو داره که توی این کتاب حسابی بهش پرداخته شده. اگه بخوایم نگاهی به پیشینه ی پژوهش توی این حوزه بندازیم، باید از مهدی اخوان ثالث یاد کنیم. ایشون توی کتاب ارزشمندشون «بدعت ها و بدایع نیما یوشیج» برای اولین بار به بحر طویل توجه ویژه ای نشون دادن و درباره پیشینه و تعریفش صحبت کردن. این نشون میده که حتی قبل از کارهای مفصل دکتر ذوالفقاری، این قالب مورد توجه اهل ادب بوده، هرچند به صورت جدی و گسترده بهش پرداخته نمیشده.

کتاب بحر طویل عامیانه و بحر طویل سرایان به ما نشون میده که چطوری کهن ترین بحر طویل ها توی دل تاریخ و فرهنگ مردم ما جوونه زدن و شکل گرفتن. این بخش از کتاب یه جورایی نقش یه کاشف رو بازی می کنه و ما رو با خودش می بره به گذشته تا ببینیم این قالب چطوری به دست ما رسیده و چه تحولاتی رو پشت سر گذاشته. زمینه های تاریخی و فرهنگی نقش مهمی توی پیدایش این قالب داشتن؛ مثلاً استفاده از اون در مراسم و محافل مردمی، باعث گسترش و تکاملش شده. در کتاب، انواع مختلف بحر طویل هم مورد بررسی قرار گرفته که هر کدوم شاید با توجه به منطقه جغرافیایی یا موضوع، تفاوت های ریزی با هم دارن.

به طور خلاصه، این بخش به ما کمک می کنه تا نه تنها با ظاهر بحر طویل آشنا بشیم، بلکه ریشه ها و سیر تکاملش رو هم درک کنیم و بفهمیم چطور از دل جامعه برخاسته و به اینجا رسیده.

مرزبندی قالب ها: تفاوت بحر طویل با دیگر گونه های شعری

گاهی اوقات ممکنه بحر طویل رو با قالب های دیگه قاطی کنیم، اما خب هر کدوم برای خودشون هویت جداگانه دارن و ویژگی های خاص خودشون رو دارن که اون ها رو از هم متمایز می کنه. کتاب بحر طویل عامیانه و بحر طویل سرایان خیلی دقیق این مرزبندی ها رو مشخص کرده و به ما کمک می کنه که قشنگ بفهمیم بحر طویل چه فرقی با بقیه داره و کجای نقشه ادبیات فارسی قرار می گیره:

• تفاوت بحر طویل با نثر منظوم: با اینکه بحر طویل شبیه به نثره و جریان داره، اما وزن عروضی (هرچند تکرار یک رکن) و قافیه داخلی و پایانی مشخصی داره، در حالی که نثر منظوم ممکنه قافیه داشته باشه اما وزن مشخص و منظمی نداره. بحر طویل شعر است، اما نثر منظوم بیشتر به نثر نزدیک است.
• تفاوت بحر طویل با مسمط مسجع: مسمط مسجع هم قافیه و سجع داره، اما ساختارش منظم تره و بندهاش مساوی هستن و به تعداد خاصی در هر قسمت تکرار میشن. بحر طویل اون آزادی عمل رو توی طول بندها و تعداد ارکان داره و محدودیت کمتری براش وجود داره.
• تفاوت شعر نو با بحر طویل: با اینکه شعر نو هم آزادی زیادی توی وزن و قافیه داره و از قیدهای شعر کلاسیک رها شده، اما ساختار بحر طویل با تکرار یک رکن مشخص و اون جریان تسلسل وار و بی وقفه، کاملاً متفاوته. شعر نو غالباً به دنبال مضامین فلسفی و انتزاعی تره، در حالی که بحر طویل بیشتر ریشه های مردمی داره.
• تفاوت بحر طویل با شعر رپ: این یه نکته خیلی جالبه و نشون دهنده وسعت دید نویسندگان کتابه که توی فهرست رقبا هم بهش اشاره شده. از یه جهت هایی، میشه شباهت هایی بین ریتم و روایت پردازی توی بحر طویل و شعر رپ پیدا کرد. هر دو یه جورایی با جریان سیال کلمات و ریتمیک سروکار دارن، با این تفاوت که رپ امروزیه و بیشتر با موسیقی مدرن عجین شده، در حالی که بحر طویل ریشه های کهن توی ادبیات ما داره و با موسیقی مقامی و سنتی ما گره خورده. این مقایسه نشون میده که چطور یه قالب سنتی میتونه با فرم های مدرن هم شباهت هایی داشته باشه.

این مرزبندی ها به ما کمک می کنه تا با دقت بیشتری به هر کدوم از این قالب ها نگاه کنیم و جایگاه واقعی بحر طویل عامیانه رو بهتر بشناسیم.

گستره معنایی: موضوعات و مضامین غالب در بحر طویل ها

بحر طویل یه قالب چندوجهیه که دست شاعر رو برای پرداختن به موضوعات مختلف حسابی باز می ذاره. به خاطر همین ماهیت انعطاف پذیرش، توی طول تاریخ به موضوعات مختلفی پرداخته و همین، به جذابیت و ماندگاریش اضافه کرده. توی این کتاب، به طور مفصل به این موضوعات پرداخته شده و دسته بندیشون کرده. سه تا موضوع اصلی هست که بیشتر بحر طویل ها حول محور اون ها می چرخن:

موضوعات دینی و مذهبی

تعداد زیادی از بحر طویل ها رنگ و بوی مذهبی دارن و در حقیقت، بخش قابل توجهی از بحر طویل های جمع آوری شده توسط دکتر نادعلی زاده هم همین جنبه رو دارن. مثلاً خیلی ها توی این قالب خدا رو ستایش کردن و از عظمتش گفتن (تحمیدیه سرایی)، از پیامبر اسلام تعریف کردن (نعت پیامبر) یا حتی معراج نامه ها رو توی قالب بحر طویل سرودن. منقبت گویی ائمه اطهار، مراثی مذهبی به خصوص درباره واقعه کربلا و حدیث کسا هم جایگاه ویژه ای توی این بخش دارن. این نشون میده بحر طویل چقدر وسیله خوبی برای بیان احساسات دینی و ارادت به بزرگان دین بوده و چقدر ظرفیت داشته که مفاهیم عمیق مذهبی رو با زبانی شیوا و ریتمیک به مردم منتقل کنه.

• تحمیدیه سرایی (ستایش خدا)
• نعت پیامبر و معراج نامه
• منقبت گویی (ستایش ائمه)
• مراثی مذهبی و ذکر واقعه کربلا
• حدیث کسا

موضوعات اجتماعی

بعضی از بحر طویل ها آینه تمام نمای جامعه بودن و دردها و دغدغه های مردم رو بازتاب میدادن. شاعرها با استفاده از این قالب به مسائل روز، انتقادهای اجتماعی، وصف احوال زمانه و حتی طنز و شوخی می پرداختن. این بحر طویل ها یه جورایی تاریخ شفاهی جامعه رو ثبت کردن. از توصیف مشاغل و اوضاع اقتصادی گرفته تا آداب و رسوم، همه و همه میتونستن سوژه یک بحر طویل بشن. این بخش از بحر طویل ها نشون میده که مردم عادی چطوری مشکلات و دغدغه های خودشون رو با زبانی ساده و روان بیان می کردن و چطور با شعر به زندگی خودشون رنگ و بوی دیگه ای می دادن.

موضوعات غنایی و عاشقانه

عشق و عاشقی که همیشه پای ثابت ادبیات ما بوده و بحر طویل هم از این قاعده مستثنی نیست. فراق و وصال یار، وصف زیبایی های معشوق، شکوائیه ها، حسب حال و بیچارگی های عاشق، همه وهمه توی این قالب جا دارن. همون طور که فائز دهلوی توی یکی از بحر طویل هاش میگه:

«آفرین باد بر این شیوه ی مکّاری و عیّاری و بی دردی و بی مهری و رسم دغل و وعده ی کذب و قسمِ چند دروغ و سخنِ چند پریشان و ادای بد و خودرایی و بدعهدی و برجستن و بنشستن و کج باختنِ نرد دغا را.»

یا توی یه نمونه دیگه، در وصف معشوق می خونه:

«تو سرو چمانی، تو جان جهانی، تو شاه بتانی، تو نازک میانی، تو حورین لقایی، تو شیرین ادایی، تو مکّار دوران، تو بی دین و ایمان، جفاکار و ظالم، بعید از مکارم، ز یاران مکدّر.»

این اشعار حسابی نشون میدن که چقدر بحر طویل ظرفیت بیان احساسات عمیق و لطیف رو داره و چقدر شاعران با ظرافت و زیبایی، از این قالب برای بیان دلتنگی ها و ستایش های عاشقانه شون استفاده می کردن. بعضی از بحر طویل ها حتی به حسب حال و شکوه از زمانه و بی مهری یاران هم میپرداختن که نمونه هایش در کتاب به وفور یافت میشه.

کارکردها و کاربردهای فرهنگی-اجتماعی بحر طویل

بحر طویل فقط یه قالب شعری نبوده که توی کتاب ها خاک بخوره، اتفاقاً توی زندگی روزمره مردم و آیین های مختلف نقش خیلی پررنگی داشته. این قالب به خاطر ماهیت روان و ریتمیکش، تونسته توی بخش های مختلفی از فرهنگ ما حضور پیدا کنه و جایگاه خودش رو محکم کنه. کتاب بحر طویل عامیانه و بحر طویل سرایان به خوبی به این کاربردها اشاره کرده و نشون میده که بحر طویل چقدر پویا و زنده بوده:

• مراسم سخنوری و منبر: واعظین و سخنوران گاهی برای جذب مخاطب و بیان مؤثر مطالبشون از بحر طویل استفاده می کردن. این قالب به خاطر ریتم تند و پیوسته، میتونسته مخاطب رو حسابی جذب کنه و به کلام، شور و هیجان بده.
• نقش در تعزیه خوانی و نوحه خوانی: توی تعزیه ها و مراسم عزاداری، بحر طویل نقش مهمی در انتقال احساسات، روایت وقایع کربلا و شوراندن دل مخاطبین داشته. نوحه خوان ها با بحر طویل، سوز و گداز وقایع رو به زیباترین شکل ممکن به تصویر میکشیدن.
• حضور در آیین های محلی مانند گل گردانی: توی بعضی از آیین های محلی مثل گل گردانی (که در کاشان رایج بوده)، بحر طویل خونده می شده که به مراسم شور و حال خاصی می داده و فضای روحانی اون رو تقویت می کرده.
• مأخذی برای ترانه ها و تصنیف های بومی: خیلی از ترانه ها و تصنیف های قدیمی ریشه هایی توی بحر طویل داشتن و از این قالب برای سرودنشون الهام گرفته شده. این نشون میده که بحر طویل چقدر به موسیقی و ترانه های محلی ما نزدیک بوده.
• استفاده در پیش پرده خوانی تئاتر: قبل از شروع نمایش ها، گاهی با بحر طویل یه پیش پرده خوانی انجام می شده که مخاطب رو آماده داستان اصلی می کرده و یه فضای سرگرم کننده قبل از اجرای نمایش به وجود می آورده.
• کاربرد در زورخانه ها و هنگام ضرب: هنگام ضرب و زنگ توی زورخانه ها، مرشدها ممکنه بحر طویل می خوندن که به پهلوان ها شور و انگیزه بده و فضای حماسی و ورزشی رو تکمیل کنه. ریتم بحر طویل با ضرب مرشد همخوانی خوبی داشته.
• توصیف طبیعت، اشخاص و وقایع: این قالب برای توصیف های طولانی و جزئی نگرانه از هر چیزی، از طبیعت گرفته تا آدم ها و اتفاقات، حسابی کاربرد داشته. به خاطر همون ویژگی تنسیق الصفات، می شد ریزترین جزئیات رو هم توی بحر طویل گنجوند.

همه این کاربردها نشون میده که بحر طویل چقدر توی قلب جامعه حضور داشته و چطور به بقا و گسترش خودش کمک کرده. این قالب، یه جورایی بخشی از زندگی روزمره مردم بوده و فقط محدود به محافل ادبی نبوده.

آراستگی کلام: جنبه های ادبی و هنری بحر طویل عامیانه

اگه فکر می کنید بحر طویل چون عامیانه است، پس از نظر ادبی فقیره، سخت در اشتباهید! اتفاقاً این قالب پر از آرایه ها و صنایع ادبی شیرینه که به متن حسابی زیبایی میده و اون رو از یک کلام عادی فراتر میبره. کتاب بحر طویل عامیانه و بحر طویل سرایان تک تک این جنبه ها رو بررسی کرده و نشون داده که این قالب چقدر غنی و هنرمندانه است:

• طنزپردازی و شوخ طبعی: خیلی از بحر طویل ها با زبانی طنزآمیز و شیرین نوشته شدن و لبخند رو به لب خواننده میارن. این جنبه طنز، باعث شده بحر طویل ها حسابی پرطرفدار بشن.
• سجع پردازی، موازنه و ترصیع: استفاده از سجع (هم آهنگی در پایان جملات) و موازنه و ترصیع (تقارن در ساختار جملات) به بحر طویل یه موسیقی خاص میده و کلام رو دلنشین تر میکنه. این هارمونی کلمات، یکی از زیبایی های شنیداری بحر طویله.
• پی آوری صفات (تنسیق الصفات) به عنوان یک ویژگی برجسته: این یکی از شاخصه های اصلی بحر طویله که قبلاً هم بهش اشاره کردیم. صفات پشت سر هم میان و یه تصویر جامع و کامل از چیزی که توصیف میشه، ارائه میدن و به کلام حالتی توصیفی و پرجزئیات می بخشن.
• مراعات نظیر، تلمیح، تضاد، جناس: این آرایه های ادبی رایج هم توی بحر طویل زیاد دیده میشن و به غنای ادبی اون اضافه می کنن. مثلاً مراعات نظیر با آوردن کلماتی که با هم تناسب دارن، یا تلمیح با اشاره به داستان ها و رویدادهای معروف، متن رو جذاب تر میکنه.
• ملمع گویی، تضمین و استقبال: گاهی شاعرها از ملمع (شعری با دو زبان، مثلاً فارسی و عربی)، تضمین (آوردن شعر یا مصراعی از شاعر دیگر) یا استقبال (سرودن شعری به وزن و قافیه شعر دیگر) توی بحر طویل هاشون استفاده می کردن که نشون از تسلط و هنر اونا داره.
• تشبیب، نسیب و تغزل: این ها بخش هایی از قصیده اند که توی بحر طویل هم می تونن وجود داشته باشن، به خصوص بخش های عاشقانه که فضای لطیف و رمانتیکی رو به شعر میده.
• تشبیه و استعاره، اغراق و واج آرایی: با اینکه بحر طویل عامیانه است، اما از آرایه هایی مثل تشبیه و استعاره برای زیباتر کردن کلام و از اغراق برای تأکید و واج آرایی برای موسیقی کلام، حسابی بهره می بره. همین ها نشون میده که شاعران بحر طویل چقدر به زیبایی کلام اهمیت می دادن.

همه این ها نشون میده که بحر طویل با وجود مردمی بودنش، یه قالب بااصالت و غنی از نظر ادبیه که پر از ریزه کاری ها و ظرافت های هنریه. این کتاب به خوبی این جنبه های پنهان رو برملا می کنه و ارزش هنری بحر طویل رو به رخ می کشه.

گنجینه بحر طویل سرایان: معرفی مفاخر کمتر شناخته شده

یکی از ارزشمندترین بخش های کتاب بحر طویل عامیانه و بحر طویل سرایان، همین بخش دومشه که به معرفی صد بحر طویل سرای برجسته از گذشته تا امروز می پردازه. این بخش یه جورایی گنجینه ایه برای محققان و علاقه مندان به ادبیات، چون خیلی از این نام ها شاید برای ما آشنا نباشن یا کمتر توی کتاب های ادبیات بهشون پرداخته شده باشه.

توی این قسمت، نویسندگان با زحمت فراوان، زندگی نامه و نمونه هایی از بحر طویل شاعرانی رو آورده اند که شاید خیلی وقت ها اسمشون رو نشنیده باشیم، یا کمتر بهشون توجه شده. از شاعرانی مثل خواجه عصمت الله بخارایی در قرون گذشته تا ابوالقاسم حالت در دوران معاصر، طیف وسیعی از بحر طویل سرایان اینجا معرفی شدن. این نشون میده که بحر طویل توی دوره های مختلف تاریخی و جغرافیایی کشورمون، چقدر رواج داشته و چقدر شاعران بهش علاقه داشتن.

نکته جالب اینجاست که این اطلاعات با مراجعه به نسخه های خطی و چاپی متعدد جمع آوری و بر اساس قدمت تاریخی مرتب شدن که نشون دهنده دقت و وسواس علمی نویسنده هاست. این کار نه تنها به ما کمک می کنه تا با زندگی و آثار این شاعران آشنا بشیم، بلکه یه دید کلی از سیر تحول بحر طویل سرایی در طول تاریخ بهمون میده.

این بخش از کتاب نه تنها به شناخت چهره های پنهان ادبیات ما کمک می کنه، بلکه یه منبع دست اول برای هر کسیه که می خواد توی این زمینه بیشتر تحقیق کنه و به دنبال اطلاعات موثق و دست اول میگرده.

دوره	برخی از بحر طویل سرایان معرفی شده
قدیم	خواجه عصمت الله بخارایی، سید عبدالعظیم بن درختی، حیرتی تونی، طرزی افشار، فائز دهلوی
میانی	صائب، ناطق بروجردی، مجرم مراغه ای، صامت بروجردی، میرزا عباس خان آصف تهرانی
معاصر	ابوالقاسم حالت، غلامرضا سازگار، مجتبی مینوی، گلچین گیلانی، محمدرضا وصاف بیدگلی

این جدول نمونه کوچکی از تنوع و وسعت شاعرانی است که در این کتاب معرفی شده اند و هر کدام سهمی در غنای این قالب شعری داشته اند. این فهرست شامل نام هایی از مناطق مختلف ایران و حتی شبه قاره هند است که نشان دهنده گستره نفوذ این قالب شعری است.

چرا کتاب بحر طویل عامیانه و بحر طویل سرایان مهم است؟ جایگاه در مطالعات ادبی

این کتاب فقط یه معرفی ساده از بحر طویل نیست، بلکه یه اثر مرجع و نقطه عطفی توی مطالعات ادبیات عامه به حساب میاد. اما چرا اینقدر مهمه و چه جایگاهی توی تحقیقات ادبی پیدا کرده؟

• پیشگامی در پژوهش: قبل از این، پژوهش های جامع و کاملی درباره بحر طویل عامیانه و شاعرانش وجود نداشت. این کتاب، اولین گام جدی و عمیق در این مسیر بود و یک خلاء بزرگ رو توی ادبیات پژوهشی ما پر کرد.
• گستردگی داده ها: اطلاعات جمع آوری شده توی این کتاب، از تعریف و ویژگی ها گرفته تا موضوعات و شاعران، حسابی گسترده و دقیقه. این حجم از اطلاعات، این کتاب رو به یک مرجع بی نظیر برای هر محققی تبدیل کرده.
• تحلیل عمیق: نویسندگان فقط به جمع آوری اکتفا نکردن، بلکه با تحلیل دقیق و موشکافانه، ابعاد مختلف این قالب رو روشن کردن و به ما نشون دادن که بحر طویل فراتر از یک قالب ساده است.
• ارائه تعریفی دقیق از بحر طویل عامیانه: یکی از مهم ترین دستاوردهای این کتاب، ارائه یک تعریف روشن و جامع از بحر طویل عامیانه و تمایز اون از بحر طویل عروضیه که قبل از این، کمتر به این شکل بهش پرداخته شده بود.
• معرفی شاعران گمنام: بخش دوم کتاب که به معرفی صد بحر طویل سرا اختصاص داره، گنجینه ای از نام های کمتر شناخته شده است که به تاریخ ادبیات ما عمق بیشتری میبخشه.
• یادگار ارزشمند: این اثر به عنوان آخرین یادگار زنده یاد دکتر حسن ذوالفقاری، یه ارزش معنوی خاصی هم داره که اهمیتش رو دوچندان می کنه و اون رو به اثری ماندگار تبدیل می کنه.
• انتشار توسط انتشارات ققنوس: انتشارات ققنوس هم با انتشار این کتاب، نشون داد که به ادبیات عامه و پژوهش های عمیق اهمیت میده و از این دست آثار حمایت می کنه.

خلاصه که این کتاب نه تنها خودش یه گنجینه است، بلکه راه رو برای پژوهش های آینده توی حوزه ادبیات شفاهی ایران هم باز می کنه و واقعاً جای تقدیر داره. هر کسی که به ادبیات عامه علاقه داره، باید این کتاب رو بخونه.

بازخوانی هویت اصیل بحر طویل: نتیجه گیری

رسیدیم به آخر این سفر شیرین توی دنیای بحر طویل عامیانه و کتاب بی نظیر بحر طویل سرایان. این اثر دکتر حسن ذوالفقاری و مسلم نادعلی زاده، نه فقط یه کتاب، که یه دایرةالمعارف کامله برای شناخت این قالب شعری جذاب و مردمی. دیدیم که بحر طویل چیه، چه ویژگی هایی داره، از کجا اومده، چه موضوعاتی رو پوشش میده و چقدر توی فرهنگ و زندگی مردم ما ریشه دوانده.

این کتاب یه بار دیگه به ما یادآوری می کنه که ادبیات ما چقدر غنی و پرباره و چقدر پدیده هایی هستن که هنوز به اندازه کافی بهشون پرداخته نشده. بحر طویل، با اون ریتم سیال و جریان پیوسته اش، با اون مضامین متنوع دینی، اجتماعی و عاشقانه، و با اون آرایه های ادبی شیرین، واقعاً یه بخش مهم از هویت ادبی ماست که نباید نادیده گرفته بشه.

برای دانشجویان، پژوهشگران، شاعران، نویسندگان و هر کسی که دلش برای ادبیات این مرز و بوم می تپه، خوندن این کتاب واقعاً یه تجربه ناب و فراموش نشدنیه. این اثر به ما کمک می کنه تا با یک جنبه کمتر شناخته شده اما بسیار اصیل از ادبیات فارسی آشنا بشیم و از زیبایی هاش لذت ببریم. بیایید با مطالعه و حمایت از این جور پژوهش ها، به حفظ و معرفی میراث گران بهای ادبیات شفاهی و بومی ایران کمک کنیم تا هیچ گنجینه ای از دیده ها پنهان نمونه و همیشه زنده و پویا باقی بمونه.