چنبره کانون های بحرانی بر 22 استان

22 استان از 31 استان و 233 منطقه تحت تاثیر فرسایش بادی هستند

آفتاب نیوز :

کانون بحرانی چیست؟ مناطقی که تحت فرسایش بادی قرار دارند را کانون بحرانی می گویند. این امر دارای 3 مرحله است؛ ذرات خاک از محلی برداشته، حمل و در جای دیگر رسوب گذاری می شود؛ به جایی که ذرات خاک رسوب شده و خسارت وارد می کند «کانون بحرانی» اطلاق می شود. این محل ممکن است جاده، خانه مسکونی، راه آهن و… باشد. هر چه از منطقه ذرات منشا به سمت رسوب گذاری حرکت شود هزینه ها بیشتر می شود. همچنین برای ایجاد مانع مثل بادشکن به طور متوسط در هر هکتار به 20 میلیون تومان (بسته به نوع پروژه) اعتبار نیاز است.

وحید جعفریان، مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور درباره آمار کانون های بحرانی فرسایش بادی به رودخان گفت: بر اساس مطالعات شناسایی کانون های بحرانی فرسایش بادی در کشور که به صورت ادواری تکرار و روندیابی می شود، در حال حاضر 22 استان از 31 استان کشور تحت تاثیر فرسایش بادی با خسارت به منابع زیست انسانی نظیر جاده ها، اراضی کشاورزی، روستاها، تاسیسات صنعتی، فرودگاه ها حتی مناطق مرزی و نظامی قرار دارند.

وی افزود: آمار کانون های بحرانی کشور حدود 14 میلیون هکتار بوده که در 22 استان پراکنده است. برخی استان های کشور مانند سیستان و بلوچستان، خوزستان، کرمان، خراسان جنوبی و خراسان رضوی شرایط حادتری نسبت به سایر استان ها دارند. اگر چه در سنوات اخیر به ویژه یک دهه گذشته عدم تامین حق آبه دشت های سیلابی پایین دست سد ها منجر به کاهش قابل توجهی پوشش گیاهی طبیعی در سطوح وسیعی از مناطق بیابانی شده و همچنین خشکی تالاب ها شرایط را برای غلبه فرسایش بادی یعنی آسیب پذیری خاک رقم زده است. تلقی ما این است که بر اساس مطالعاتی که روی کانون های بحرانی انجام شده سالانه روند یک میلیون هکتار تخریب سرزمین ناشی از فرسایش بادی در کشور را رقم می خورد که رقم قابل توجهی است.

مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور با بیان اینکه فرسایش بادی فقط محدود به ایجاد کانون های گرد و غبار نیست، یادآور شد: فرسایش بادی می تواند سطوح عظیمی از ماسه های روان را جا به جا کند و بخش قابل توجهی از منابع زیست انسانی را تهدید کند همان طور که هم اکنون کرده است؛ به ویژه در مناطقی مثل دشت سیستان یا مناطقی از خوزستان یا حتی در شمال شرقی کشور در منطقه سرخس می بینیم چه آسیب های جدی به تاسیسات و منابع زیستی انسان وارد می کند.

جعفریان خاطرنشان کرد: فرسایش بادی محدود به عرصه های منابع طبیعی نمی شود بلکه با در معرض قرار گرفتن خاک سطحی حاصلخیز اراضی کشاورزی در واقع قابلیت های حاصلخیزی اراضی کشاورزی را به شدت تحت تاثیر قرار می دهد. این امر یکی از عواملی است که می تواند به صورت مستقیم در امنیت غذایی و زیستی کشور نقش داشته باشد.

شتاب فرسایش بادی در کشور

مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور تصریح کرد: تلقی ما این است که این میزان یک میلیون هکتار در سال که در واقع با روندیابی مطالعات ارزیابی کانون های بحرانی صورت گرفته شتاب بیشتری پیدا کرده است. آخرین مطالعه مربوط به سال 97 است و برای امسال و سال آینده به روز رسانی مطالعه شناسایی مناطق تحت تاثیر و کانون های بحرانی فرسایش بادی در دستور کار قرار دارد.

وی گفت: شواهد نشان می دهد به ویژه با خشک شدن تالاب ها، دریاچه ها، رها شدن اراضی کشاورزی و همین طور خشکی بیش از حد عرصه های واجد پوشش گیاهی در مناطق بیابانی عملاً این سطح از کانون های بحرانی را می تواند بیشتر کرده باشد. برای اینکه بتوانیم یک ارزیابی دقیق از اثربخشی فعالیت ها در طول برنامه توسعه هفتم داشته باشیم این مطالعه را به عنوان شناسایی خط مبنا یا بنچ مارک مناطق تحت تاثیر و کانون های بحرانی، مدنظر قرار دادیم.

بهره برداری بیش از ظرفیت حیاتی سرزمین

جعفریان در پاسخ به این پرسش که علل شتاب فرسایش بادی در کشور چیست، توضیح داد: موارد متعددی را می توان برشمرد که مرتبط با بهره برداری بیش از ظرفیت حیاتی سرزمین است. این موضوع منابع آب، خاک و پوشش گیاهی را شامل می شود. این فقط محدود به بخش کشت نیست بلکه ما سطح قابل توجهی از مراتع واجد پوشش گیاهی را در معادن پلاسری آهن داریم که تهدید می شوند. در این معادن صرفاً خاک سطحی برداشت می شود به طوری که ارتفاعی حدود یک متر از خاک سطحی زمین را بر می دارند و آهن آن را استخراج و دپو می کنند تا در جای دیگر استفاده شود. این روند، سطوح بسیار وسیعی از عرصه های عاری از پوشش گیاهی ایجاد کرده که هیچ بافت مشخصی در خاک آن ها نیست و آن ها با کمترین اثر فرسایش بادی به کانون های گرد و غبار تبدیل می شوند. نمونه های این موضوع در منطقه خواف در جنوب استان خراسان رضوی یا در مناطقی از استان کرمان یا یزد می توان دید.

وی در ادامه با بیان اینکه آنچه در ادبیات جهانی به آن تاکید می شود این است که تخریب پوشش گیاهی و مستعد شدن یک عرصه نسبت به فرسایش بادی و ایجاد توفان های ماسه و گرد و غبار، در درجه اول به خشکی محیط برمی گردد، گفت: در حال حاضر روی رودخانه ها یا ورودی تالاب ها یا دریاچه های چند سد زده شده و این جریان کشور را به کدام سمت می برد.

مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور اضافه کرد: تراژدی بزرگی در منطقه آسیای میانه با خشک شدن دریاچه آرال به وجود آمده و چندین کشور از جمله شوروی سابق میراث دار یک عرصه کاملاً خشک شده با انواع نمک های آسیب رسان هستند؛ این در حالی است که این کشور زمانی فکر می کرد هر چه بیشتر منابع آب را مهار کند و توسعه اراضی در حوزه کشت پنبه و … داشته باشد وضعیت درآمدی بیشتری خواهد داشت. این تفکر وضعیت امروز را برای آن ها رقم زده است. همین قاعده برای دریاچه ارومیه ما هم دقیقاً در حال تکرار است.

وی عنوان کرد: امروز کشور هایی که تحت تاثیر خشک شدن دریاچه آرال شده اند از ترکمنستان، ازبکستان و… چقدر هزینه های جبران خسارت های توفان های نمک و گرد و غبار می پردازند.

وی اضافه کرد: این میزان خسارت که هر سال هم بیشتر و بیشتر خواهد شد قابل مقایسه با هزینه کرد برای برنامه های نامتوازن و ناپایدار است که در مناطق بالادست تمام منابع آب دریاچه آرال به فعالیت های ناپایداری مانند صنعت، ویلاسازی و کشاورزی اختصاص یافت. این سرمایه عظیم از دست رفت و فقط سالانه باید خسارت در حوزه مقابله با توفان های گرد و غبار که به صنعت حمل و نقل، حوزه بهداشت و سلامت، کشاورزی و… آسیب وارد می کند، پرداخت شود. روسیه اگر می توانست به گذشته برگردد قطعاً اجازه نمی داد این سرمایه از بین برود.

جعفریان با بیان اینکه این تراژدی در بسیار از مناطق داخلی کشور ما هم در حال وقوع است، گفت: باید از تجربه کشور های منطقه و جهان درس عبرت گرفت و از این سرمایه های بین نسلی که به امانت در اختیار ما است محافظت و به نسل های آینده منتقل کرد.

میراثی که نابود شد

مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در ادامه سخنان خود گفت: آنچه در حال آسیب زدن بسیار به منابع طبیعی است بیشتر در بخش بیابانی بوده ریشه در موضوع آب دارد.

وی تصریح کرد: افت شدید آب های زیرزمینی، نا به سامان بودن چاه های غیرمجاز، سدسازی های بزرگ روی رودخانه های بالادست بدون توجه به حق آبه و نیاز عرصه های پایین دست این وضعیت را در بیشتر مناطق به وجود آورده است. به عنوان مثال، در مناطقی از استان کرمان، دشت بزرگی به وسعت حدود 30 هزار هکتار که پوشش گیاهی «اسکنبیل» داشت خیلی راحت در مدت 5 سال نابود شد و عملاً بخش قابل توجهی از این دشت خشک شد.

وی ادامه داد: همچنین در نشست گرامیداشت همایشی که مرتبط با بحث گرامیداشت ثبت میراث طبیعی بیابان لوت بود، مقالاتی ارایه شد که نشان داد پوشش گیاهی «نبکا» که یکی از منحصر به فردترین رخساره های ژیومورفولوژی یا زمین ریخت شناسی طبیعی کشور ما بوده و عملاً یکی از جاذبه های گردشگری این مناطق به شمار می آید، با چه سرعتی در حال تخریب است. نبکا ها در واقع یک نوع پوشش تپه های ماسه ای هستند و در طول صد ها سال چهره منطقه را متفاوت کرده اند. یکی از جلوه های طبیعی بیابان لوت همین نبکا ها در منطقه شهداد هستند.

غفلت از مساله ای بغرنج

جعفریان اظهار کرد: آن ها مورد های ویژه ای هستند که به ما می گویند، شرایط محیط طبیعی کشور به سرعت در حال خشک شدن است و اینکه بخش قابل توجهی از این اتفاق ناشی از اقدامات بشر است؛ اما می توانیم جریانی را رقم بزنیم که این آسیب پذیری کاهش پیدا کرده و تخریب ناشی از اقدامات بشر کمتر شود.

مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور با اشاره به مصوبات حوزه حق آبه، توضیح داد: چند درصد از مصوبات متعددی که کارگروه سیاست گذاری و مدیریت گرد و غبار در حوزه تامین حق آبه تالاب ها یا دشت های سیلابی دارد، کارگروهی که سال 95 شکل گرفته است، منتج به نتیجه شده است؟ چند مصوبه در رابطه با محدود کردن بهره برداری غیرمجاز از آب های زیرزمینی بوده، خیلی روشن و شفاف نیست. با چه دلیلی این علت العلل را کنار می گذاریم و کمتر به آن توجه می کنیم، اما عوامل فرعی را پررنگ و برجسته می کنیم.

وی تاکید کرد: تا زمانی که ما شرایط بیلان آبی یک منطقه بیابانی را که آب مهم ترین عامل محدودیت آن شناخته می شود را به درستی نبینیم هر اقدامی از سوی ما، ناپایدار خواهد بود. این دغدغه وجود دارد در شرایطی که جنگل های طبیعی مناطق بیابانی شروع به خشک شدن می کنند، چه تضمینی وجود دارد که پوشش گیاهی جدید ما تا 50 سال آینده بمانند؛ یا اینکه چه وضعیتی خواهند داشت.

جعفریان با بیان اینکه تامین منابع آب، مطالبه جدی سازمان منابع طبیعی است، گفت: موضوع در سازمان به طور جدی در حال پیگیری است، اگر چه جا داشت حوزه های دیگر مانند ستاد سیاست گذاری و هماهنگی گرد و غبار هم که به عنوان یکی متولیان پیگیری پیامد ها و پدیده های ناشی از تخریب سرزمین در مناطق بیابانی است و از جایگاه ویژه و مناسبی هم برخوردار است به این موضوع های توجه جدی و بیشتری داشته باشد.

اعتبارات برنامه هفتم توسعه چقدر است؟

مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در پاسخ به این پرسش که در برنامه هفتم توسعه چقدر اعتبار برای رسیدگی به کانون های بحرانی اختصاص یافته است، گفت: موضوع بیابان زدایی و مقابله با کانون های بحرانی در برنامه هفتم توسعه نسبت به برنامه ششم پررنگ تر دیده شده است. این جای امیدواری دارد. آنچه مشخص است ما باید در طول برنامه بتوانیم تا 20 درصد از کانون های بحرانی را کنترل و کم کنیم. در طول برنامه ششم توسعه این متعهد شاید 1.3 میلیون هکتار بود که با توجه به آمار 14 میلیون هکتاری کانون های بحرانی، کمتر از 10 درصد می شود. نخست برنامه ها می آید و در ادامه سالانه اعتبارات تخصیص داده می شود. منابع اعتباری آن پیش بینی شده، اما این انتظار وجود دارد که دولت موضوع مقابله با بیابان زایی را به عنوان یک اولویت در کشور مدنظر داشته باشد.

جعفریان گفت: این موضوع جز اولویت های کشور هایی مانند ترکیه، عراق، کویت، عربستان، امارات، پاکستان، ترکمنستان و… بوده کشور هایی که با ایران هم مرز هستند و به طور جدی سرمایه گذاری زیست محیطی خود را بر مقابله با بیابان زایی متمرکز کرده اند؛ چرا که تغییرات اقلیمی از عوامل تشدیدکننده این موضوع است. افزایش تندباد ها و رویداد های حدی اقلیمی مثل سرما و گرمای نابه هنگام در کشور، همین طور شدت و فراوانی باد ها زنگ خطر است که به ما تکلیف می کند آسیب پذیری سطح زمین را نسبت به فرسایش بادی کمتر کنیم. در این راستا هیچ اقدامی پایدارتر از توسعه پوشش گیاهی در این مناطق نیست.

کاشت نهال های بیابانی و مقابله با فرسایش

این مقام دولتی با اشاره به طرح مردمی کاشت یک میلیارد درخت در مدت 4 سال تصریح کرد: یکی از اقداماتی که سازمان در این زمینه انجام می دهد موضوع کاشت یک میلیارد نهال است. هر سودی که ناشی از کاشت درخت برای جا های دیگر متصور است برای مناطق بیابانی هم خواهد بود؛ علاوه بر اینکه باعث کنترل و کاهش کانون های بحرانی فرسایش بادی می شود.

وی اظهار کرد: سازمان منابع طبیعی عرصه های مرتبط بیابانی را شناسایی کرده که پروژه نهال کاری بیشترین اثر را روی آن ها داشته و شاهد کاهش کانون های فرسایش بادی باشیم. چیزی حدود 30 میلیون نهال بیابانی – البته اعداد دقیق اعلام می شود- از انواع گونه های بیابانی وجود دارد که مفید است چراکه کمترین اثر آن ها جلوگیری از فرسایش بادی و از دست رفتن خاک سطحی و جلوگیری از طوفان های گرد و غبار است. این امر نه تنها سودمند برای اهالی محلی است بلکه به سلامت افراد و زیست بوم هزاران کیلومتر دورتر از کانون ها هم تاثیر مثبت دارد.

وی گفت: در طرح مردمی کاشت یک میلیارد درخت گونه های گیاهان دارویی و صنعتی هم دیده شده و برنامه های گسترده ای در حال انجام است که امیدواریم با مشارکت بخش خصوصی اتفاق بزرگی در کشور تجربه شود.

پراکندگی کانون های بحرانی کشور

مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در ادامه با اشاره به آمار کانون های بحرانی کشور، عنوان کرد: کانون های بحرانی در 233 منطقه بوده که از آن جمله می توان به کانون گودگوار در یزد، خانگیران در سرخس، دشت سجزی در اصفهان، دشت آزادگان خوزستان، مسجد شکر طبس، ریگان کرمان اشاره کرد. در استان البرز، نظرآباد و تالاب صالحه، تهران، ورامین و ملارد کانون بحرانی درجه یک بوده که تا امروز باید تشدید شده باشند. 

جعفریان افزود: استان هایی که فاقد کانون بحرانی هستند می توان به زنجان، کردستان، لرستان، چهارمحال و بختیاری، کرمانشاه، کهکیلویه و بویراحمد، مازندران، گیلان و اردبیل اشاره کرد.