علم مثلثات امروز مدیون ریاضیدان ایرانی| گودالی در ماه به نام ابوالوفا محمد بوزجانی

نبوغ ایرانی- 4:

ابوالوفا محمد بوزجانی، اخترشناس و ریاضی دان ایرانی اهل تربت جام و از عالمان برجسته دوره طلایی علم وفناوری اسلامی نقش بسزایی در توسعه علم مثلثات امروزی ایفا کرد و ازاین رو، سال 2015/1394 گوگل لوگویی مناسبتی را به او اختصاص داد.

خبرگزاری علم وفناوری رودخان- هدا عربشاهی: 10 ژوین 2015 به مناسبت هزاروهفتادوپنجمین زادروز ابوالوفا محمد بن یحیی بن اسماعیل بن عباس بوزجانی یا بوژگانی، گوگل با یک لوگوی مناسبتی (دودل) به این ریاضی دان و اخترشناس ایرانی ادای احترام کرد. ابوالوفا محمد بوزجانی در 10 ژوین 940 میلادی در شهر بوژگان (تربت جام امروزی) در استان خراسان به دنیا آمد. او اخترشناس و ریاضی دان برجسته دوره طلایی علم وفناوری اسلامی بود که سهم قابل توجهی در نجوم رصدی داشت. بوزجانی در دوره سلسله شیعه آل بویه زندگی می کرد که بین سده های 10 و 11 میلادی بر ایران و عراق امروزی حکمرانی می کردند. در زمان امیران آل بویه که از حامیان بزرگ علم و هنر بودند، دانشمندان و دانش پژوهشان بسیاری برای بهره مندی از مزایای این حاکمان جدید به بغداد جذب شدند و بوزجانی هم از این قاعده مستنثی نبود. به طوری که در سن 20 سالگی به بغداد نقل مکان کرد و با انجام رصد و تحقیق در رصدخانه بغداد نبوغ و استعدادش را در نجوم و ریاضیات نشان داد. او همچنین در ساختن رصدخانه جدید این شهر مشارکتی فعال داشت.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

بیشتر بخوانید

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

همکار او ابوسهل بیژن بن رستم کوهی، از دیگر منجمان و ریاضی دانان شهیر ایرانی اهل مازندران بود که در آن زمان در ساخت ابزار نجومی رقیب نداشت. کار نجومی بوزجانی و همکارانش در بغداد نشانگر احیای «مکتب بغداد» است که در قرن پیش ازآن، بسیار درخشان بود. ابوریحان بیرونی، اخترشناس و دانشمند معروف اهل شهر کاث از توابع شهر بیرونی پایتخت خوارزم از مکاتباتش با بوزجانی می گوید. این مکاتبات و تبادل داده ها و اندازه گیری های نجومی بین آنها نشان می دهد که بوزجانی هم همانند بیرونی از مهم ترین اخترشناسان آن زمان بود. سال 997 میلادی، این دو منجم، رصد نجومی مشترکی را برای یک ماه گرفتگی برنامه ریزی کردند با این هدف که بتوانند تفاوت زمانی محلی از رویت این خسوف را بین دو مکان رصدی مربوط به خود تعیین کنند. نتیجه تفاوت حدود 1 ساعت بین دو طول جغرافیایی را نشان داد که بسیار نزدیک به محاسبات فعلی است. علاوه بر این، بیرونی در آثار مختلفی به اندازه گیری های بوزجانی اشاره های فراوانی کرده است.

کتاب المجسطی

اثر مهم نجومی بوزجانی و تنها نوشته باقی مانده از او در این حوزه، کتاب المجسطی است. این کتاب از سه فصل تشکیل شده که عبارت اند از: مثلثات، کاربرد مثلثاث کروی در نجوم و نظریه سیارات. نسخه خطی ناقصی از این اثر در کتابخانه ملی فرانسه در پاریس موجود است. اگرچه بوزجانی نوآوری های نظری قابل توجهی معرفی نکرد، باوجوداین، بسیاری از اخترشناسان بعد از او، از مطالعاتش استفاده کردند.

مهم ترین فصول این کتاب مربوط به بخش مثلثات است که مطالعات عمیقی را به این موضوع اختصاص داده و به طرز استادانه ای اثبات هایی را برای مهم ترین روابط در مثلثات کروی معرفی کرده است. رویکرد بوزجانی، دست کم در بعضی موارد، شباهت بسیاری به نظریات امروزی دارد.

بوزجانی برای اولین بار تابع تانژانت را که حل مسایل مثلث کروی قایم الزاویه را تسهیل می کند، در محاسبات نجومی اش شرح داد. او همچنین روش جدیدی را برای ساخت جدول سینوسی ابداع و آنها را نسبت به جداول پیشینیان دقیق تر کرد. این جدول به عنوان مطالعه ای بنیادی شناخته می شود زیرا دقت محاسبات نجومی به دقت جداول سینوسی بستگی دارد. جدول سینوسی مجسطی بوزجانی در فواصل 15 دقیقه پر شده است. بوزجانی در فصل ششم کتابش، اصطلاحات تانژانت، کتانژانت، سینوس، سینوس متمم (کسینوس)، سکانت و کوسکانت را شرح می دهد و همه روابط ابتدایی را بین آنها برقرار می کند. سپس با فرض شعاع مثلثاتی دایره R=1 استنباط می کند که تانژانت برابر با نسبت بین سینوس و کسینوس و معکوس کوتانژانت خواهد بود. بعدها بیرونی با الهام از بوزجانی از این هنجار R=1 به جای R=60 استفاده کرد که قبلاً در جمع آوری جداول استفاده می شد. درواقع می توان گفت که این کتاب کاربردی بوزجانی در هندسه بین آثار هندسی از نوع خود که در جهان اسلام نوشته شده بی نظیر است.

دیگر آثا بوزجانی

«آن ساختارهای هندسی که برای یک صنعتگر ضروری است» (کتاب فی ما یحتاج الیه الصانع من الاعمال الهندسیه) یکی از آثار بوزجانی است که بیش از صد ساختار هندسی ازجمله هفت ضلعی منظم را شامل می شود. ساختارهای هندسی این کتاب با اشکال هندسی دیگر رساله های ریاضی مقایسه شده اند. میراث این متن هنوز یکی از موضوعات مباحثات اروپای لاتین امروزی است.

او همچنین کتاب درسی عملی حساب را باعنوان «کتاب آنچه در علم الحساب برای کاتبان و تاجران لازم است» (کتاب فی ما یحتاج الیه الکتاب والعمال من علم الحساب) را تالیف کرد. این اولین متن اسلامی سده های میانی میلادی است که در آن اعداد منفی آمده است. درکل، آثار زیادی به بوزجانی منسوب است که باتوجه به این آثار می توان او را عالمی پرکار درنظر گرفت. درواقع، گفته می شود که او درمجموع 22 کتاب و رساله در حوزه های نجوم، حساب و هندسه و همچنین ترجمه و تفسیر بر آثار جبری اساتید گذشته مانند دیوفانت اسکندرانی و خوارزمی و شرحی بر عناصر اقلیدس نوشته است. اما از تمام این آثار فقط 8 اثر (تا جایی که می دانیم) باقی مانده است. شواهد تاریخی و همچنین توصیفات همکاران بوزجانی و عالمان نسل های پس از او، گواه بر این است که او یکی از بزرگ ترین منجمان زمان خود بوده است. او همچنین مردی دارای فضایل اخلاقی بزرگ بود که زندگی خویش را وقف نجوم و ریاضیات کرد. تلاش بوزجانی در علم با مرگ او از بین نرفت و مطالعاتش تا قرن ها پس از او مورد استفاده منجمان قرار گرفت. به علاوه، علم مثلثات به شکلی که امروزه وجود دارد، بسیار مدیون تلاش های اوست. ازاین رو، به افتخار و یاد او، دهانه ای در ماه به نام بوزجانی نامگذاری شده است.