دانش سنتی لنج سازی و دریانوردی با قدمت سه هزار سال

دانش سنتی لنج سازی و دریانوردی در خلیج فارس میراثی سه هزارساله از ارتباط دیرینه ایرانیان با دریاست که شامل فنون ساخت لنج های چوبی دریانوردی صیادی و آیین های خاص این حرفه می شود. این دانش ارزشمند در سال ۱۳۹۰ شمسی (۲۰۱۱ میلادی) به دلیل در خطر بودن در فهرست میراث ناملموس یونسکو به ثبت جهانی رسید تا برای حفاظت از آن اقدامات لازم صورت پذیرد.

پرونده دانش سنتی دریانوردی ایران در یونسکو

پرونده ای که منجر به ثبت جهانی دانش سنتی لنج سازی و دریانوردی در خلیج فارس شد مجموعه ای جامع از آداب رسوم فنون و دانش بومی این منطقه را در بر می گرفت. این پرونده در ششمین اجلاس کمیته میراث ناملموس یونسکو در سال ۲۰۱۱ میلادی در بالی اندونزی ارائه شد و با موفقیت به ثبت رسید. محتوای این پرونده نه تنها به جزئیات فنی ساخت لنج های چوبی می پرداخت بلکه ابعاد فرهنگی و اجتماعی مرتبط با دریانوردی را نیز شامل می شد. از جمله موارد مطرح شده در این پرونده می توان به آیین ها و جشن های مرتبط با دریا و سفر دریایی آوازها و نواهای محلی که در حین کار یا سفر خوانده می شدند گویش های خاص دریانوردان فنون سنتی صیادی و روش های ناوبری اشاره کرد. این مجموعه اطلاعات نشان دهنده ارتباط عمیق و چندوجهی مردم سواحل و جزایر خلیج فارس به ویژه در استان های هرمزگان بوشهر و خوزستان با دریا و معیشت دریایی بود.

دانش سنتی مهندسی لنج که بدون نیاز به نقشه های مکتوب و صرفاً بر پایه تجربه و انتقال سینه به سینه انجام می شد بخش مهمی از این پرونده بود. همچنین شناخت دقیق اقلیم منطقه حالات مختلف دریا پیش بینی وضعیت آب و هوا و آشنایی با منابع دریایی و روش های بهره برداری پایدار از آن ها همگی جزئی از این دانش بومی محسوب می شدند. ثبت این پرونده در فهرست میراث ناملموس یونسکو اهمیت جهانی این دانش را تأیید کرد و گامی مهم برای حفاظت از آن در برابر خطر فراموشی و نابودی بود.

تاریخچه لنج سازی و دریانوردی خلیج فارس

تاریخ لنج سازی و دریانوردی در خلیج فارس ریشه ای بسیار کهن دارد که به هزاره ها پیش از میلاد بازمی گردد. شواهد باستان شناسی و متون تاریخی نشان می دهند که مردم ساکن سواحل خلیج فارس از دیرباز با دریا ارتباط تنگاتنگی داشته و در ساخت انواع شناورها و دریانوردی مهارت بالایی داشته اند. قدمت ساخت لنج های چوبی در این منطقه به ویژه در سواحل هرمزگان به حدود سه هزار سال قبل و حتی دوران تمدن عیلامیان می رسد. این مردم با استفاده از منابع طبیعی موجود شناورهایی مستحکم برای مقاصد مختلف می ساختند.

در طول تاریخ لنج ها که گاهی با نام «جهاز» نیز شناخته می شدند نقش حیاتی در برقراری ارتباطات تجاری و فرهنگی ایران با سایر نقاط جهان به خصوص کشورهای حاشیه خلیج فارس سواحل آفریقا (مانند زنگبار و مومباسا) و شبه قاره هند ایفا می کردند. این شناورها نه تنها برای حمل بار و مسافر استفاده می شدند بلکه ابزاری اصلی برای فعالیت های صیادی غواصی برای مروارید و حتی در مقاطعی مقاصد نظامی بودند.

شهرها و بندرهای متعددی در طول تاریخ به عنوان مراکز مهم لنج سازی و دریانوردی شهرت یافتند. بندر سیراف در دوران ساسانی و اوایل دوره اسلامی یکی از این مراکز بود که دریانوردان آن تا سواحل دوردست چین نیز سفر می کردند. در دوره های متأخرتر بندرهایی مانند بندر کنگ بوشهر گناوه و بندر ریگ به قطب های اصلی این صنعت تبدیل شدند. ناخدایان و لنج سازان این بنادر با اتکا به دانش تجربی و مهارتی که نسل به نسل منتقل شده بود اقدام به ساخت و هدایت این شناورها در مسیرهای طولانی دریایی می کردند. شخصیت هایی مانند ابن ماجد راهنمای دریایی مشهور که برخی او را از اهالی بندر کنگ می دانند گواه بر عمق و قدمت سنت دریانوردی در این منطقه هستند. حتی نادرشاه افشار نیز برای تشکیل نیروی دریایی خود بر دانش و مهارت لنج سازان و دریانوردان بندر کنگ تکیه داشت که این خود نشان دهنده اهمیت استراتژیک این هنر بومی در طول تاریخ است.

دلایل اهمیت دانش لنج سازی

دانش سنتی لنج سازی فراتر از یک صنعت دستی ساده نمایانگر مجموعه ای پیچیده از مهارت ها دانش بومی و ارتباط عمیق انسان با محیط دریایی است. یکی از مهم ترین دلایل اهمیت این دانش مقاومت و دوام بالای لنج های چوبی سنتی در مقایسه با شناورهای مدرن تر فایبرگلاس است. لنج های چوبی اگر به درستی نگهداری شوند می توانند ده ها سال و حتی بیش از یک قرن عمر مفید داشته باشند و در شرایط مختلف دریایی پایداری قابل توجهی از خود نشان دهند.

نکته متمایزکننده دیگر شیوه ساخت این لنج هاست. بر خلاف روش های مهندسی نوین که متکی بر نقشه های دقیق و محاسبات پیچیده اند لنج سازی سنتی عمدتاً به صورت ذهنی و بر پایه الگوها و فرمول های تجربی که از استادکاران نسل قبل آموخته شده انجام می شود. این مهارت ذهنی و توانایی تجسم ساختار پیچیده یک لنج در ذهن بدون نیاز به مستندسازی مکتوب خود یک دانش ارزشمند و منحصر به فرد محسوب می شود که در طول قرن ها تکامل یافته است.

علاوه بر جنبه های فنی دانش لنج سازی با فرهنگ آیین ها و زبان مردم سواحل خلیج فارس گره خورده است. هر لنج حاصل دسترنج و دانش جمعی یک جامعه است و ساخت آن اغلب با مراسم و آیین های خاصی همراه بوده است. واژگان و اصطلاحات خاصی که در حین ساخت و بهره برداری از لنج ها به کار می روند بخشی از میراث زبانی و فرهنگی منطقه هستند که اهمیت این دانش را دوچندان می کنند. این دانش نه تنها یک مهارت فنی بلکه نمادی از هویت و تاریخ مردمانی است که زندگی شان با دریا و سفر گره خورده است.

مکان های مهم لنج سازی در ایران

صنعت لنج سازی سنتی در طول تاریخ در بنادر متعددی در سواحل خلیج فارس و دریای عمان رواج داشته است. این بنادر به دلیل دسترسی به منابع چوب (چه محلی و چه وارداتی) موقعیت جغرافیایی مناسب و وجود استادکاران ماهر به مراکز اصلی این هنر تبدیل شده بودند. از مهم ترین و تاریخی ترین مراکز لنج سازی در ایران می توان به بندر کنگ بندر بوشهر گناوه بندر ریگ و جزیره شیف اشاره کرد. هر یک از این مناطق ویژگی ها و سبک های خاص خود را در لنج سازی داشته اند.

بندر بوشهر به عنوان یکی از بزرگترین و قدیمی ترین بنادر ایران همواره یکی از قطب های اصلی دریانوردی و لنج سازی بوده است. کارگاه های لنج سازی در بوشهر و اطراف آن از جمله در جزیره شیف نقش مهمی در تأمین نیازهای حمل و نقل دریایی منطقه ایفا می کردند. گناوه و بندر ریگ نیز در استان بوشهر از دیگر مراکز مهمی بودند که صنعت لنج سازی در آن ها رونق داشت و استادکاران ماهری در این مناطق فعالیت می کردند.

در استان هرمزگان نیز علاوه بر بندر کنگ که جایگاه ویژه ای دارد بنادر دیگری مانند بندرعباس و قشم نیز در گذشته دارای کارگاه های لنج سازی بوده اند. هرچند امروزه بسیاری از این کارگاه ها به دلیل جایگزینی لنج های چوبی با شناورهای فایبرگلاس غیرفعال شده اند اما بقایای آن ها و خاطرات استادکاران گواه تاریخ پربار این صنعت در این مناطق است. این مراکز نه تنها محل ساخت شناورها بودند بلکه کانون انتقال دانش و مهارت از نسلی به نسل دیگر محسوب می شدند و نقش مهمی در حفظ و تداوم این میراث ناملموس ایفا می کردند.

بندر کُنگ میراث دار دریانوردی خلیج فارس

بندر کُنگ در استان هرمزگان یکی از برجسته ترین و زنده ترین مراکز باقی مانده از دانش سنتی لنج سازی و دریانوردی در ایران است. این بندر تاریخی که قدمت آن به دوران اتابکان می رسد توانسته است بخش قابل توجهی از معماری سنتی و فرهنگ بومی مرتبط با دریا را حفظ کند. برخلاف بسیاری از بنادر که هویت دریایی آن ها کمرنگ شده در بندر کنگ هنوز هم می توان نشانه های زندگی دریانوردی را مشاهده کرد. نام های خانوادگی بسیاری از اهالی این بندر مانند «دریانورد» «دریایی» و «بحری» به وضوح ارتباط عمیق آن ها را با حرفه دریانوردی بازرگانی دریایی و صیادی نشان می دهد.

بندر کنگ امروزه به عنوان یکی از مهم ترین مراکز فعال در زمینه ساخت لنج ها و کشتی های سنتی چوبی شناخته می شود. هرچند تعداد کارگاه های فعال لنج سازی چوبی نسبت به گذشته کمتر شده اما هنوز هم چهار کارگاه در این بندر به فعالیت مشغولند و لنج های چوبی را عمدتاً با استفاده از موتور به جای بادبان های قدیمی می سازند. شیوه معیشت غالب در بندر کنگ همچنان بر پایه حمل ونقل دریایی و صنعت لنج سازی استوار است.

اهمیت بندر کنگ فراتر از مرزهای محلی است. موقعیت جغرافیایی ممتاز آن در خلیج فارس و وجود دریانوردان و لنج سازان زبده ای که دانش و مهارت خود را حفظ کرده اند به این بندر اهمیتی جهانی بخشیده است. خانه های قدیمی بسیاری از دریانوردان و ناخدایان مشهور کنگ به موزه های مردم شناسی و دریانوردی تبدیل شده اند که تاریخ و فرهنگ غنی این بندر را به نمایش می گذارند. این موزه ها نقش مهمی در حفظ خاطرات و مستندسازی دانش سنتی دریانوردی خلیج فارس ایفا می کنند و بندر کنگ را به عنوان میراث دار واقعی این سنت کهن مطرح می سازند.

مواد اولیه و نحوه ساخت لنج

ساخت لنج چوبی یک فرآیند پیچیده و کاملاً تجربی است که نسل به نسل منتقل شده است. استادکاران لنج ساز معروف به «گلاف» بدون استفاده از نقشه های مکتوب و صرفاً با اتکا به دانش ذهنی و الگوهایی که از پیشینیان خود آموخته اند اقدام به ساخت این شناورها می کنند. این دانش تجربی شامل جزئیات دقیق در مورد انتخاب چوب نحوه برش و اتصال قطعات و شکل دهی بدنه لنج برای دستیابی به استحکام و تعادل مناسب است.

مواد اولیه اصلی در ساخت لنج های سنتی انواع چوب های مقاوم در برابر رطوبت و آب شور دریا هستند. در گذشته از چوب درختان محلی مانند کرت کهور و کنار استفاده می شد اما با گسترش تجارت دریایی استفاده از چوب های وارداتی نیز رایج شد. یکی از مرغوب ترین چوب های مورد استفاده چوب «سای» یا ساج هندی است که به دلیل مقاومت بالا و دوام طولانی برای ساخت بدنه اصلی لنج ها بسیار مناسب است. علاوه بر چوب از میخ های چوبی (گوه) و فلزی و همچنین الیاف طبیعی برای درزبندی اولیه استفاده می شد.

پس از اتمام ساختار چوبی لنج مرحله مهم درزبندی آغاز می شود. درزهای بین الوارها با استفاده از الیاف طبیعی (مانند پنبه یا الیاف نارگیل) پر شده و سپس با قیر یا نوعی ماده درزبندی سنتی به نام «قلافی» کاملاً آب بندی می شوند. این فرآیند که «قیراندود کردن» نامیده می شود مانع از نفوذ آب به داخل بدنه لنج شده و عمر آن را افزایش می دهد. دریانوردان سنتی همچنین از دانش عمیقی در زمینه ناوبری برخوردار بودند. آن ها با مشاهده موقعیت خورشید ماه و ستارگان و با استفاده از ابزارهای ساده و فرمول های ذهنی قادر به محاسبه عرض و طول جغرافیایی تخمین عمق آب و پیش بینی نسبی وضعیت آب و هوایی بودند. این مجموعه دانش و مهارت لنج سازی و دریانوردی سنتی را به یک هنر-صنعت منحصر به فرد تبدیل کرده است.

لنج های چگونه به محیط زیست کمک می کنند؟

لنج های چوبی سنتی از منظر زیست محیطی مزایای قابل توجهی نسبت به شناورهای مدرن تر به ویژه لنج های فایبرگلاس دارند. یکی از اصلی ترین این مزایا طول عمر بسیار بالای لنج های چوبی است. یک لنج چوبی که به خوبی ساخته و نگهداری شود می تواند برای دهه ها و حتی بیش از یک قرن دریانوردی کند و نیاز به جایگزینی مکرر ندارد. این طول عمر بالا به معنای کاهش تولید زباله و مصرف کمتر منابع در بلندمدت است.

علاوه بر طول عمر لنج های چوبی در پایان چرخه عمر خود نیز می توانند به روش های سازگار با محیط زیست مورد استفاده قرار گیرند. چوب به عنوان یک ماده طبیعی و تجدیدپذیر قابلیت بازیافت و استفاده مجدد بالایی دارد. لنج های چوبی از رده خارج شده می توانند به مصارف مختلفی برسند؛ به عنوان مثال در برخی مناطق از آن ها به عنوان رستوران های دریایی ثابت یا بخشی از مبلمان شهری استفاده می شود. چوب های باقیمانده از بدنه لنج نیز می توانند در صنایع دیگر مانند ساخت و ساز (برای سقف یا سایر بخش ها) یا تولید مبلمان مورد استفاده مجدد قرار گیرند. این به معنای ورود مجدد مواد به چرخه مصرف و کاهش حجم زباله دفنی است.

در مقابل لنج های فایبرگلاس که از مواد کامپوزیتی ساخته شده اند دارای طول عمر به مراتب کوتاه تری هستند (معمولاً کمتر از ۲۰ سال) و مهم تر از آن در پایان عمر خود به یک مشکل جدی زیست محیطی تبدیل می شوند. مواد فایبرگلاس به راحتی قابل بازیافت نیستند و رها کردن آن ها در طبیعت منجر به آلودگی طولانی مدت می شود. بنابراین از این منظر لنج های چوبی نه تنها نمادی از یک سنت کهن هستند بلکه رویکردی پایدارتر و دوستدار محیط زیست در صنعت دریانوردی محسوب می شوند.

مزایای لنج چوبی نسبت به لنج فایبرگلاسی

مقایسه لنج های چوبی سنتی با شناورهای فایبرگلاسی مدرن مزایای متعددی را برای لنج های چوبی آشکار می سازد که فراتر از نوستالژی و ارزش های فرهنگی است. یکی از بارزترین تفاوت ها در دوام و طول عمر است. همانطور که پیشتر اشاره شد لنج های چوبی می توانند بیش از ۱۰۰ سال عمر کنند در حالی که عمر مفید لنج های فایبرگلاسی به ندرت به ۲۰ سال می رسد. این مقاومت و پایداری در برابر شرایط سخت دریا لنج های چوبی را به گزینه ای قابل اعتماد برای سفرهای طولانی و حمل بارهای سنگین تبدیل کرده بود.

قابلیت تعمیرپذیری یکی دیگر از مزایای کلیدی لنج های چوبی است. استادکاران ماهر می توانند بخش های آسیب دیده بدنه چوبی را تعمیر یا جایگزین کنند و به این ترتیب عمر شناور را افزایش دهند. در مقابل آسیب های جدی به بدنه لنج های فایبرگلاسی اغلب غیرقابل تعمیر بوده یا هزینه تعمیر آن ها بسیار بالا و غیراقتصادی است که منجر به از رده خارج شدن سریع تر آن ها می شود.

برخی از دریانوردان و تجار سنتی معتقدند که لنج های چوبی تأثیر بهتری بر روی بارهای حساس مانند میوه ها و محصولات کشاورزی دارند. آن ها بر این باورند که در فضای داخلی لنج های چوبی تهویه طبیعی و شرایط دمایی بهتری برای حفظ طراوت و جلوگیری از فساد زودهنگام کالاها فراهم می شود در حالی که در لنج های فایبرگلاسی ممکن است این محصولات زودتر فاسد شوند. علاوه بر این مزایای عملی لنج های چوبی دارای یک ارزش فرهنگی و معنوی هستند که در شناورهای فایبرگلاسی یافت نمی شود. آن ها نمادی از تاریخ هنر و دانش بومی یک منطقه هستند و هر کدام داستان ها و خاطرات نسل ها دریانورد را در دل خود دارند. این «روح» و پیشینه تاریخی لنج های چوبی را به موجوداتی زنده و ارزشمند تبدیل می کند که صرفاً ابزاری برای حمل و نقل نیستند.

کمرنگ شدن صنعت لنج سازی بر پایه چوب در ایران

با وجود ارزش های تاریخی فرهنگی و حتی زیست محیطی لنج های چوبی صنعت لنج سازی سنتی بر پایه چوب در ایران طی دهه های اخیر با چالش های جدی روبرو شده و به تدریج رو به افول گذاشته است. یکی از اصلی ترین دلایل این موضوع تغییر سیاست ها و مقررات دولتی بوده است. سازمان هایی مانند سازمان بنادر و دریانوردی و سازمان محیط زیست به دلایل مختلف از جمله مسائل ایمنی (که البته در مورد لنج های چوبی باکیفیت محل بحث است) و یا مسائل مربوط به قطع درختان اقدام به ممنوعیت یا محدودیت شدید در ساخت شناورهای چوبی جدید کرده و استفاده از شناورهای فایبرگلاس را ترویج داده اند.

این تغییر رویکرد ضربه مهلکی به کارگاه های سنتی لنج سازی و استادکاران ماهر آن ها معروف به «گلافان» وارد کرده است. بسیاری از این کارگاه ها تعطیل شده اند و گلافانی که زمانی به ساخت لنج های عظیم مشغول بودند امروزه تنها به تعمیرات جزئی یا اسکراپ (از رده خارج کردن) لنج های قدیمی می پردازند. دانش و مهارت ساخت لنج های چوبی که به صورت سینه به سینه منتقل می شد اکنون در خطر فراموشی قرار گرفته است چرا که نسل جوان تمایل کمتری به آموختن این حرفه دشوار و کم رونق نشان می دهد.

علاوه بر مقررات دولتی عوامل اقتصادی نیز در این افول نقش داشته اند. هزینه بالای تهیه چوب مرغوب (به ویژه چوب های وارداتی مانند ساج) زمان بر بودن فرآیند ساخت یک لنج چوبی در مقایسه با ساخت سریع تر شناورهای فایبرگلاس و همچنین مشکلات مربوط به تأمین مالی و بیمه همگی باعث شده اند که ساخت لنج چوبی از نظر اقتصادی برای بسیاری از مالکان لنج جذابیت خود را از دست بدهد. در نتیجه کشورهایی مانند پاکستان و هند که هنوز هم صنعت لنج سازی چوبی در آن ها فعال است به تدریج جایگاه ایران را در این عرصه به دست آورده اند که این خود تهدیدی برای جایگاه تاریخی و فرهنگی ایران در دریانوردی منطقه است.

واژگان مختص زبان لنج سازی

دانش سنتی لنج سازی و دریانوردی در خلیج فارس همانند هر حرفه و دانش بومی عمیق دیگری دارای مجموعه واژگان و اصطلاحات خاص خود است که بخشی از زبان و فرهنگ مردم سواحل جنوب ایران را تشکیل می دهد. این واژگان که اغلب ریشه در زبان های محلی عربی و فارسی کهن دارند به بخش های مختلف لنج فرآیندهای ساخت فعالیت های دریانوردی و نقش افراد درگیر در این صنعت اشاره می کنند. آشنایی با این اصطلاحات درک عمیق تری از پیچیدگی و غنای این دانش سنتی به دست می دهد.

واژگان بخش های مختلف لنج

بدنه یک لنج چوبی از قطعات مختلفی تشکیل شده که هر یک نام خاص خود را دارند. «کمر» یا «شُلُو» شاه تیر اصلی کف لنج است که ستون فقرات آن محسوب می شود. «پَرُو» تیرهای منحنی شکل هستند که به کمر متصل شده و اسکلت جانبی بدنه را تشکیل می دهند. «تَخته» الوارهای چوبی است که بر روی پروها نصب شده و بدنه بیرونی و داخلی لنج را می سازند. «سینه» بخش جلویی لنج و «پاشنه» بخش عقبی آن است. «عرشه» یا «بام» سطح بالایی لنج است که محل تردد و انجام کارهاست. «دکل» تیر بلندی است که بادبان ها بر روی آن نصب می شوند و «سُکّان» وسیله ای برای هدایت لنج است که در پاشنه قرار دارد. این ها تنها نمونه هایی از ده ها واژه ای هستند که برای نامگذاری اجزا و بخش های مختلف یک لنج به کار می روند و هر یک بیانگر کارکرد یا محل قرارگیری آن قطعه هستند.

اصطلاحات مرتبط با لنج رانی

دریانوردی با لنج های سنتی نیز مجموعه اصطلاحات خاص خود را دارد که به مانورها شرایط دریا جهت یابی و فرآیندهای مختلف سفر دریایی اشاره می کنند. «بُندَر کردن» به معنای پهلو گرفتن لنج در بندر است. «لنگر انداختن» به معنای ثابت کردن لنج در یک نقطه با استفاده از لنگر است. «بادبان کشیدن» عملیات باز کردن بادبان ها برای حرکت با نیروی باد است. «جهت گرفتن» تعیین مسیر حرکت با استفاده از ستارگان یا قطب نماست. «ناخدا» فرمانده لنج است که مسئولیت هدایت و ایمنی سفر را بر عهده دارد. «دریانوردی با ستارگان» یا «علم نجوم دریایی» دانشی است که دریانوردان سنتی برای مسیریابی در شب استفاده می کردند. این اصطلاحات بخشی از زبان زنده ای هستند که دریانوردان و کارکنان لنج در طول سفرهای خود از آن بهره می برند.

واژگان مرتبط با کارکنان در لنج سازی و لنج رانی

افرادی که در صنعت لنج سازی و دریانوردی با لنج مشغول به کار هستند هر یک نقش و عنوان خاص خود را دارند که با واژگان بومی مشخص می شود. «گَلاف» یا «استاد گلاف» به استادکار اصلی لنج ساز گفته می شود که مسئولیت طراحی ذهنی و ساخت کلی لنج را بر عهده دارد. «ناخدا» فرمانده و ناخدای لنج است که هدایت سفر بارگیری و تخلیه و مدیریت کارکنان را بر عهده دارد. «مُلّاح» ملوان یا دریانورد عادی است که در عملیات روزمره لنج مانند کشیدن بادبان کار با طناب ها و نگهداری لنج کمک می کند. «سیمان» یا «سکان دار» کسی است که مسئولیت کنترل سکان و هدایت لنج را تحت نظر ناخدا بر عهده دارد. «بُمچی» کسی است که مسئول پمپ کردن آب از داخل لنج است. این عناوین و نقش ها ساختار اجتماعی و سلسله مراتب کاری را در دنیای لنج سازی و دریانوردی سنتی نشان می دهند و بخشی از هویت این حرفه محسوب می شوند.

آیین های سنتی دریانوردان؛ ثبت شده در یونسکو

زندگی دریانوردان و مردم سواحل خلیج فارس همواره با مجموعه ای از آیین ها و مراسم سنتی گره خورده بوده است که بسیاری از آن ها ریشه در باورهای کهن ارتباط با طبیعت و نیاز به طلب برکت و ایمنی در سفرهای دریایی دارند. این آیین ها بخشی جدایی ناپذیر از دانش سنتی دریانوردی هستند و همراه با فنون ساخت لنج و ناوبری در پرونده ثبت جهانی یونسکو گنجانده شدند. این مراسم نه تنها کارکردهای مذهبی یا اجتماعی دارند بلکه اغلب با موسیقی رقص و روایت داستان ها همراه بوده و به تقویت همبستگی در میان جامعه دریانوردان کمک می کردند.

از جمله آیین های مهم می توان به مراسم باران خواهی برای برکت دریا و رونق صید سنت های مرتبط با پیش بینی وضعیت هوا و دریا با استفاده از نشانه های طبیعی و مراسم خاصی که در هنگام ساخت یا به آب انداختن لنج جدید برگزار می شد اشاره کرد. همچنین آیین هایی مرتبط با شروع فصل صید یا دریانوردی مانند نوروز دریا و مراسمی که در حین سفر برای دفع بلا یا طلب کمک انجام می شدند بخشی از این میراث ناملموس هستند. در ادامه به معرفی چند نمونه از این آیین ها که در پرونده یونسکو نیز به آن ها اشاره شده است می پردازیم.

نوروز دریا

نوروز دریا یکی از آیین های کهن و زیبای دریانوردان و مردم سواحل خلیج فارس است که در برخی مناطق به ویژه در استان هرمزگان برگزار می شده است. این روز که به طور سنتی برابر با دهم مرداد ماه شمسی (اول اوت فرنگی) در نظر گرفته می شد به عنوان آغاز فصل جدید دریانوردی و صیادی جشن گرفته می شد. انتخاب این تاریخ احتمالاً به دلیل مناسب بودن شرایط جوی و دریایی در این زمان از سال برای شروع سفرهای دریایی بوده است.

مراسم نوروز دریا با شکرگزاری از خداوند برای نعمت دریا و طلب برکت و ایمنی برای سفرهای پیش رو همراه بود. مردم با آذین بستن لنج ها و قایق های خود با گل ها گیاهان و میوه های گرمسیری مانند موز و نارگیل به سوی دریا حرکت می کردند. در میانه دریا این هدایا و نذورات به آب سپرده می شدند به نشانه تقدیم به فرشته آب و دریا و طلب رحمت و برکت از درگاه الهی. این آیین نمادی از احترام عمیق مردم منطقه به دریا و وابستگی زندگی آن ها به سخاوت آن بود و نقش مهمی در تقویت ارتباط معنوی آن ها با محیط زیست دریایی ایفا می کرد.

مراسم ستنی رزیف

مراسم رزیف (یا ردیف) یکی از آیین های نمایشی و موسیقایی مرتبط با دریانوردی در خلیج فارس است که به ویژه در جزیره قشم با نام های «عضوا» یا «عصوا» نیز شناخته می شود. نام «رزیف» به احتمال زیاد از کلمه «ردیف» گرفته شده چرا که شرکت کنندگان در این مراسم اغلب در دو ردیف مقابل یکدیگر قرار می گیرند. این مراسم ترکیبی از حرکت رقص و موسیقی است و قدرت و تأثیرگذاری موسیقی بومی منطقه را به نمایش می گذارد.

موسیقی رزیف معمولاً با استفاده از سازهای کوبه ای مانند دهل کسر و پی په (نوعی فلوت بومی) نواخته می شود و ریتم های خاصی دارد که با حرکات شرکت کنندگان هماهنگ است. حرکات رقص در رزیف اغلب نمادی از فعالیت های مرتبط با دریا و دریانوردی مانند کشیدن طناب ها پارو زدن یا حرکت امواج است. این مراسم معمولاً در مناسبت های خاص مانند جشن های عروسی بازگشت موفقیت آمیز دریانوردان از سفر یا در حین ساخت و به آب انداختن لنج های جدید برگزار می شد.

رزیف نه تنها یک اجرای هنری است بلکه یک کارکرد اجتماعی مهم نیز دارد. این مراسم به تقویت همبستگی و روحیه جمعی در میان جامعه دریانوردان و خانواده های آن ها کمک می کند. شرکت در رزیف فرصتی برای ابراز شادی همدردی و انتقال احساسات مشترک است و نقش مهمی در حفظ و تداوم فرهنگ شفاهی و هنرهای نمایشی مرتبط با دریانوردی ایفا می کند. ثبت این مراسم در فهرست میراث ناملموس یونسکو اهمیت آن را به عنوان بخشی از هویت فرهنگی منطقه به رسمیت شناخته است.

مراسم شوشی

مراسم شوشی یکی دیگر از آیین های سنتی مرتبط با دریانوردی در خلیج فارس است که در گذشته به ویژه در مراسم عروسی و جشن ها برگزار می شد. این مراسم در واقع نوعی نمایش عروسکی یا نمایشی با شخصیت های نمادین است که با موسیقی زنده همراهی می شود. ساز اصلی که در اجرای مراسم شوشی به کار می رود سازی بومی به نام «جفتی» است که از دو قلم نی متصل به هم ساخته می شود و نوای خاصی تولید می کند.

شخصیت های اصلی در نمایش شوشی عروسک هایی هستند که اغلب نمادی از حیوانات و افراد مرتبط با زندگی دریانوردی و بومی منطقه هستند. از جمله این شخصیت ها می توان به گاو روباه شتر و ساربان (اشاره به سفرهای زمینی و کاروان ها در کنار سفرهای دریایی) مرغ دریایی (پرنده ای که نشان دهنده نزدیکی به خشکی است) و خود «شوشی» (که ممکن است نمادی از موجودی دریایی یا شخصیتی افسانه ای باشد) اشاره کرد. این شخصیت ها از طریق حرکات و تعامل با یکدیگر داستان ها یا مفاهیمی را روایت می کنند که اغلب ریشه در فرهنگ شفاهی باورها و تجربیات مردم منطقه دارند.

مراسم شوشی نه تنها جنبه سرگرمی دارد بلکه کارکردهای آموزشی و فرهنگی نیز ایفا می کند. این نمایش ها می توانند حامل پیام های اخلاقی اجتماعی یا حتی اطلاعاتی در مورد زندگی روزمره و حرفه های بومی باشند. همراهی موسیقی جفتی با حرکات عروسک ها فضایی شاد و دلنشین ایجاد می کند که به جذابیت این آیین می افزاید. هرچند ممکن است امروزه مراسم شوشی به وسعت گذشته برگزار نشود اما به عنوان بخشی از میراث ناملموس دریانوردی اهمیت فرهنگی بالایی دارد و نمادی از خلاقیت و هنر مردم سواحل خلیج فارس است.

گلک کشیدن

آیین گلک کشیدن یکی از رسوم سنتی و نمادین در میان دریانوردان و مردم سواحل خلیج فارس به ویژه در مناطق نزدیک به جزیره هرمز است. «گِلَک» به خاک سرخی گفته می شود که به وفور در جزیره هرمز یافت می شود و به دلیل رنگ خاص و خواص طبیعی آن در گذشته مصارف مختلفی از جمله رنگ آمیزی و ساخت و ساز داشته است. آیین گلک کشیدن ارتباط مستقیمی با آغاز فصل جدید صیادی و دریانوردی دارد و به نوعی اعلام رسمی ورود به این دوره از سال محسوب می شود.

بر اساس این سنت مردم در روز خاصی که به عنوان شروع سال جدید صیادی در نظر گرفته می شد مقداری از این خاک سرخ را با آب مخلوط کرده و به صورت گل درمی آوردند. سپس با استفاده از این گل نشانه هایی را بر روی در ورودی خانه های خود پیشانی و سر حیوانات اهلی (مانند گاو و شتر که در زندگی بومی نقش داشتند) و تنه درختان میوه می کشیدند. این نشانه گذاری با گلک یک عمل نمادین برای طلب برکت دفع چشم زخم و اعلام آمادگی برای شروع فعالیت های دریایی و کشاورزی در سال جدید بود.

این آیین نشان دهنده ارتباط عمیق مردم با زمین و دریا و همچنین باورهای آن ها در مورد نیروهای طبیعی و ماوراء طبیعی است. استفاده از خاک سرخ هرمز که خود جزیره ای با اهمیت تاریخی و زمین شناسی ویژه در خلیج فارس است به این آیین بعدی محلی و هویتی می بخشد. گلک کشیدن مانند بسیاری دیگر از آیین های بومی نه تنها یک عمل سنتی است بلکه فرصتی برای گردهمایی جامعه تقویت پیوندهای اجتماعی و انتقال باورها و ارزش ها از نسلی به نسل دیگر محسوب می شود و به حفظ هویت فرهنگی منطقه کمک می کند.

قدمت دانش سنتی لنج سازی و دریانوردی چقدر است؟

این دانش ارزشمند در سواحل خلیج فارس قدمتی حدود سه هزار سال دارد که به دوران عیلامیان می رسد.

دانش سنتی لنج سازی ایران در چه سالی در یونسکو ثبت شد؟

دانش سنتی لنج سازی و دریانوردی ایران در سال ۱۳۹۰ شمسی (۲۰۱۱ میلادی) در فهرست میراث ناملموس یونسکو ثبت جهانی شد.

چرا دانش لنج سازی در فهرست میراث ناملموس یونسکو ثبت شد؟

این دانش به دلیل در خطر بودن و نیاز به حفاظت فوری از سوی یونسکو به عنوان میراث ناملموس بشریت به ثبت رسید.

مهمترین مراکز لنج سازی سنتی در ایران کدامند؟

از مهمترین مراکز می توان به بندر کنگ بوشهر گناوه بندر ریگ و جزیره شیف در سواحل خلیج فارس اشاره کرد.

چه عواملی باعث کمرنگ شدن صنعت لنج سازی چوبی در ایران شده است؟

مقررات دولتی محدودکننده جایگزینی با شناورهای فایبرگلاس و چالش های اقتصادی از عوامل اصلی هستند.

تفاوت اصلی لنج های چوبی و فایبرگلاس در چیست؟

لنج های چوبی دوام و طول عمر بسیار بیشتری دارند قابل تعمیر هستند و تأثیر کمتری بر محیط زیست می گذارند برخلاف فایبرگلاس که عمر کوتاه تر و قابلیت بازیافت پایینی دارد.

آیین نوروز دریا چیست و چگونه برگزار می شود؟

نوروز دریا آیینی کهن در دهم مرداد برای آغاز فصل دریانوردی است که با آذین بندی لنج ها و اهدای گل و میوه به دریا همراه است.

مراسم رزیف و شوشی شامل چه اقداماتی هستند؟

رزیف مراسمی نمایشی و موسیقایی با رقص در دو ردیف است. شوشی نمایشی عروسکی با شخصیت های نمادین و همراهی ساز جفتی است که در گذشته در جشن ها برگزار می شد.

هنر گلک کشیدن در دریانوردی سنتی به چه معناست؟

گلک کشیدن استفاده از خاک سرخ هرمز برای نشانه گذاری در و حیوانات و درختان در آغاز سال صیادی به نشانه طلب برکت و دفع بلا است.