خلاصه کتاب توماس هابز و سیاست فلسفه طبیعی ( نویسنده استفان جی. فین )

کتاب «توماس هابز و سیاست فلسفه طبیعی» نوشته استفان جی. فین، یک دید جدید و حسابی جذاب رو درباره توماس هابز، فیلسوف بزرگ انگلیسی، به ما می ده. این کتاب، برخلاف نگاه های سنتی، نشون می ده چطور دغدغه های سیاسی هابز روی فلسفه طبیعی اش اثر گذاشته و اون رو شکل داده.

اگه شما هم از اون دسته آدم ها هستید که سرشون تو کار فلسفه و علوم سیاسیه، یا حتی فقط دوست دارید یه سرکی به دنیای پرپیچ وخم اندیشه های بزرگ بکشید، حتماً اسم «توماس هابز» به گوشتون خورده. هابز، همون فیلسوف مشهور قرن هفدهمیه که با نظریه «قرارداد اجتماعی» و کتاب معروفش «لویاتان»، حسابی سروصدا به پا کرد و کلاً مسیر فلسفه سیاسی رو عوض کرد. خیلیا فکر می کنن اندیشه های سیاسی هابز، یه جورایی از دل فلسفه طبیعی و دیدگاه های علمیش در اومده؛ یعنی اول یه سری اصول علمی رو کشف کرده، بعد اونا رو به سیاست ربط داده. اما خب، همیشه یه «اما» هست، مگه نه؟

حالا استفان جی. فین تو کتابش «توماس هابز و سیاست فلسفه طبیعی»، یه جور دیگه به این قضیه نگاه کرده. ایشون این تز رو مطرح می کنه که قضیه دقیقاً برعکسه! یعنی این دغدغه های سیاسی هابز بوده که تأثیر گذاشته روی فلسفه طبیعیش و حتی گاهی باعث شده تناقض هایی تو اون قسمت از کارش پیدا بشه. به عبارت ساده تر، هابز برای اینکه به اهداف سیاسیش برسه و راه حلی برای آشوب های اون زمان انگلستان پیدا کنه، فلسفه طبیعی خودش رو هم یه جوری چیدمان کرده که به کارش بیاد. این حرف واقعاً جدیده و می تونه دیدمون رو به هابز حسابی عوض کنه.

تو این مقاله، می خوایم با هم یه سفر بریم به دل این کتاب و ببینیم فین چطور این ایده رو مطرح می کنه و چه استدلال هایی برای حرفش داره. قراره نکات کلیدی هر فصل رو با زبون خودمونی براتون تعریف کنیم تا بدون اینکه خودتون کل کتاب رو بخونید، یه شمای کلی و عمیق ازش به دست بیارید. این خلاصه به درد دانشجوها، پژوهشگرها، علاقه مندان به فلسفه سیاسی و هر کسی که دوست داره یه نگاه عمیق تر به اندیشه های هابز و فین بندازه، می خوره. پس بزن بریم!

رویکرد نوآورانه استفان جی. فین در مطالعه هابز

تا حالا هر وقت صحبت از هابز و فلسفه اش می شد، بیشتر تفسیرها روی این نکته تمرکز داشتن که چطور فلسفه طبیعی و علمی هابز، زیربنای اندیشه های سیاسی اون رو تشکیل داده. یعنی هابز اول یه دانشمند بوده، بعد یه فیلسوف سیاسی. مثلاً می گفتن کشف هندسه یا علاقه اش به علم حرکت (مثل فیزیک گالیله) باعث شده دیدگاه های خاصی درباره انسان و جامعه پیدا کنه و بعد بر اساس اون ها، فلسفه سیاسیش رو بسازه. این دیدگاه، «تفسیر سنتی تأثیر» نام داره.

چالش با تفسیر سنتی: وقتی سیاست، علم را شکل می دهد

استفان جی. فین دقیقاً همین جا وارد می شه و یه جورایی ورق رو برمی گردونه! اون میگه که نه، قضیه این طوری نیست که همیشه علم، سیاست رو شکل بده. گاهی هم این سیاسته که روی علم و فلسفه طبیعی تأثیر می ذاره. فین تو کتابش نشون می ده که هابز، به خاطر دغدغه های سیاسیش و وضعیت پرآشوب انگلستان اون زمان، یه جورایی مجاب شده بود که بعضی از ایده های فلسفه طبیعی خودش رو طوری فرموله کنه که به هدف سیاسیش، یعنی برقراری صلح و نظم، کمک کنه. یعنی اول هدف سیاسی رو داشته، بعد برای رسیدن به اون هدف، استدلال های فلسفی و علمی خودش رو چیده.

اینجا فین داره یه چالش اساسی با دیدگاه های رایج مطرح می کنه. اون معتقده که ما نباید هابز رو فقط به عنوان یه فیلسوف نظری که صرفاً دنبال حقیقت بوده ببینیم. بلکه باید اون رو به عنوان یه «مدافع سیاسی» هم در نظر بگیریم که ایده هاش رو با توجه به وضعیت جامعه و اهداف سیاسیش شکل داده. در واقع، اینجوری نیست که هابز فقط یه «نظریه پرداز» باشه و بعد نظریاتش کاربرد پیدا کنه؛ بلکه از اول یه «برنامه سیاسی» داشته و نظریاتش رو بر اساس اون برنامه ساخته.

تأثیر سیاسی به مثابه توضیح: کلید فهم فین

مفهوم محوری فین تو این کتاب، چیزیه به اسم «تأثیر سیاسی به مثابه توضیح». شاید اولش این جمله یه کم قلمبه سلمبه به نظر بیاد، ولی معنیش خیلی ساده و کاربردیه. فین می گه اگه ما تو فلسفه طبیعی هابز به تناقض یا نکته ای برمی خوریم که به نظر منطقی نمیاد، به جای اینکه فکر کنیم هابز اشتباه کرده یا ما متوجه نشدیم، باید این سؤال رو بپرسیم که آیا ممکنه این تناقض یا این دیدگاه خاص، ناشی از یه دغدغه یا هدف سیاسی هابز باشه؟ یعنی به جای اینکه مشکل رو تو منطق فلسفی هابز پیدا کنیم، دنبال رد پای سیاست تو اون مشکل باشیم.

مثلاً، اگه هابز یه جا در مورد حقیقت یا مفهوم «عقل» حرفی می زنه که به نظر می رسه با بخش دیگه ای از فلسفه اش جور در نمیاد، فین میگه شاید این عدم هماهنگی، به خاطر اینه که هابز می خواسته از این طریق به یه نتیجه سیاسی خاص برسه. این مفهوم به ما کمک می کنه که فلسفه هابز رو با یه عینک جدید ببینیم و عمق بیشتری از اندیشه های اون رو کشف کنیم. فین به جای اینکه بگه هابز دچار اشتباه شده، می گه اون آگاهانه یا ناخودآگاه، فلسفه اش رو تحت تأثیر اهداف سیاسیش قرار داده.

چرا مطالعه غیرتاریخی متون هابز مهم است؟

یکی دیگه از نکات جالبی که فین تو کتابش روش تأکید می کنه، اینه که برای درک عمیق تر فلسفه هابز، بهتره متون اون رو بدون اینکه زیاد به پیشینه های تاریخی یا داده های بیرونی توجه کنیم، بررسی کنیم. شاید با خودتون بگید مگه می شه فلسفه یه نفر رو بدون توجه به زمانه ای که توش زندگی می کرده بررسی کرد؟ حق با شماست، معمولاً این کار رو نمی کنن.

ولی فین دلیل خوبی برای این کار داره. اون معتقده که اگه ما بیش از حد روی جنبه های تاریخی تمرکز کنیم، ممکنه از «ساختار درونی» خود فلسفه هابز غافل بشیم. اون می خواد ببینه خود متن های هابز، بدون در نظر گرفتن اینکه هابز تو چه شرایطی بوده یا چه اتفاقاتی تو جامعه اش افتاده، چه حرفی برای گفتن دارن. به قول معروف، می خواد «خود متن» رو حرف بزنه، نه فقط «شرایط تاریخی» رو. این رویکرد غیرتاریخی به فین کمک می کنه که تناقضات داخلی فلسفه هابز رو راحت تر پیدا کنه و بعد اون ها رو به تأثیرات سیاسی ربط بده. خلاصه اینکه، فین با این روش، دنبال اینه که رگ خواب فلسفه هابز رو پیدا کنه و نشون بده چطور اون فیلسوف زیر بار سنگین دغدغه های سیاسی، ایده های علمی و فلسفی خودش رو شکل داده.

لوک فویزنو، فیلسوف فرانسوی می گوید: هدف این کتاب تفسیر برخی از جنبه های فلسفه طبیعی هابز از منظر سیاسی است. استفان جی. فین به جای توجه به تأثیر فلسفه طبیعی بر دیدگاه های اخلاقی و سیاسی هابز، همانطور که بسیاری از مفسران تاکنون انجام داده اند، از جهت مخالف به این مسئله می پردازد. و نشان می دهد که سیاست بر برداشت هابز از علم تأثیر گذاشته است.

سفری به درون سیاست فلسفه طبیعی: بررسی فصل به فصل کتاب

حالا که با رویکرد فین آشنا شدیم، بیایید یه نگاهی بندازیم به فصول مختلف کتابش و ببینیم اون چطور استدلال های خودش رو پیش می بره. هر فصل یه بخش از پازل بزرگ فین رو کامل می کنه.

فصل اول: پیشینه و اهداف – قبل از هر چیز، با چی طرفیم؟

همون طور که از اسمش پیداست، فین تو این فصل یه جورایی زمینه رو برای بحث های بعدی آماده می کنه. اون اولش یه مرور کلی روی «پیشینه علمی» توماس هابز داره. هابز آدمیه که هم به هندسه علاقه داشته، هم به فیزیک و هم به فلسفه. فین اینجا توضیح میده که کلاً دو تا رویکرد اصلی برای تفسیر هابز وجود داره: یکی اون رو به عنوان یه فیلسوف «نظری» می شناسه که صرفاً دنبال حقیقت و اصول کلی بوده. اون یکی هم هابز رو به عنوان یه «مدافع سیاسی» می بینه که ایده هاش رو برای حمایت از یه نظام سیاسی خاص ارائه داده.

فین تو این فصل، اهداف پژوهش خودش رو هم روشن می کنه و توضیح میده که قراره چطور این دو تا رویکرد رو با هم ترکیب کنه و به یه تفسیر جدید برسه. اون می خواد نشون بده که چطور «تأثیر سیاسی» می تونه یه توضیح قانع کننده برای بعضی از جنبه های فلسفه هابز باشه. در واقع، اینجا یه جور نقشه راه بهمون میده تا بدونیم قراره تو فصول بعدی چه چیزهایی رو با هم بررسی کنیم.

فصل دوم: تفسیر سنتی تأثیر – اون چیزی که تا حالا می دونستیم

تو این فصل، فین اول یه خلاصه مختصر از «فلسفه طبیعی» هابز ارائه میده. هابز تو رساله «جسم» و سایر آثارش، دیدگاه های مفصلی درباره حرکت، ماده و ساختار جهان داره. بعدش، فین میاد و «تفسیر سنتی تأثیر» رو به تفصیل شرح میده؛ یعنی همون دیدگاهی که می گه فلسفه طبیعی هابز (به خصوص «علم حرکت» و دیدگاه ماتریالیستیش)، چطور روی فلسفه سیاسی اون تأثیر گذاشته. مثلاً خیلیا معتقدن که دیدگاه هابز درباره انسان ها به عنوان موجوداتی که همیشه در حال حرکت و دنبال قدرت هستن، مستقیماً از دیدگاه های علمیش درباره حرکت اجسام نشأت می گیره. یعنی انسان رو هم مثل یه ماشین پیچیده می دیده که با قوانین فیزیکی کار می کنه.

فین مثال هایی از این دیدگاه رو تو کتاب «لویاتان» هابز هم پیدا می کنه و نشون میده که مفسران چطور این ارتباط رو برقرار کردن. در واقع، این فصل یه جورایی یه مقدمه برای ایده های خود فینه؛ اون اول دیدگاه رایج رو توضیح میده تا بعد بتونه با استدلال های خودش، اون رو به چالش بکشه و مسیر تأثیر رو برعکس کنه. این کار نشون می ده که فین کاملاً با دیدگاه های موجود آشناست و بعد از تسلط بر اونا، نظریه خودش رو مطرح می کنه.

فصل سوم: برنامه سیاسی هابز – هابز چرا این حرفا رو زد؟

این فصل خیلی مهمه، چون فین اینجا میاد و روی «برنامه سیاسی» هابز زوم می کنه. هابز تو زمانه ای زندگی می کرده که انگلستان حسابی درگیر جنگ های داخلی و آشوب های سیاسی بوده. اون دنبال یه راه حل برای برقراری صلح و نظم تو جامعه بود. فین میگه که هابز صرفاً یه فیلسوف نظری نبوده که ایده های انتزاعی بده، بلکه یه برنامه مشخص برای «خلاص شدن از شر آشوب» و «برقراری دولت مقتدر» داشته.

فین تو این فصل نشون می ده که هابز از «اغواگران و عوام فریبان» زمان خودش حسابی شاکی بوده. این اغواگران می تونستن رهبران مذهبی، دموکرات ها یا هر گروهی باشن که از نظر هابز باعث بی ثباتی و جنگ می شدن. فین معتقده که این «هدف سیاسی» هابز، یعنی مبارزه با این گروه ها و برقراری نظم، به شدت روی چگونگی شکل گیری استدلال های فلسفی اون تأثیر گذاشته. یعنی هابز برای مقابله با این تهدیدها، استدلال های فلسفی خودش رو طوری چیده که بتونه به این اهداف برسه. اینجا تازه داریم رگ خواب تز اصلی فین رو پیدا می کنیم.

فصل چهارم: سیاست فلسفه ذهن – ذهن مادی، دلالت های سیاسی

تو این فصل، فین میاد سراغ «فلسفه ذهن» هابز. هابز دیدگاه «ماتریالیستی» و «مکانیکی» به پدیده های ذهنی داره. یعنی چی؟ یعنی اون معتقده که هر چیزی، حتی افکار، احساسات و اراده، ناشی از حرکت و برهم کنش ذرات مادی تو بدن ماست. به بیان ساده، ذهن ما هم مثل یه ماشینه که با قوانین فیزیکی کار می کنه و چیز خاص و غیرمادی ای نیست.

حالا فین اینجا نشون می ده که این دیدگاه ماتریالیستی هابز، چه «دلالت های سیاسی مهمی» داره. مثلاً اگه اراده انسان فقط یه برآیند مکانیکی باشه و «آزادی اراده» به اون معنی که ما فکر می کنیم وجود نداشته باشه، اونوقت چطور میشه آدم ها رو مسئول اعمالشون دونست؟ یا اینکه چطور میشه براشون قانون وضع کرد؟ فین استدلال می کنه که این دیدگاه هابز درباره ذهن، بهش کمک می کرده تا ایده های سیاسیش رو درباره ضرورت «حکومت مقتدر» و کنترل رفتار انسان ها توجیه کنه. اگه انسان ها صرفاً ماشین هایی هستن که از طبیعت خودشون پیروی می کنن و آزادی واقعی ندارن، پس به یه نیروی بیرونی قوی نیاز دارن که اون ها رو کنترل کنه و از آشوب جلوگیری کنه. اینجا می بینیم که چطور یه بحث به ظاهر فلسفی و علمی، ریشه های عمیق سیاسی پیدا می کنه.

فصل پنجم: سیاست زبان و حقیقت – زبانی که سیاست می بافد

فین تو این فصل به «فلسفه زبان» هابز و دیدگاه اون درباره «حقیقت» می پردازه. هابز معتقده که زبان، ابزاریه برای برقراری ارتباط و نام گذاری چیزها. از نظر اون، «حقیقت» هم چیزیه که از طریق تعریف و قرارداد به وجود میاد، نه اینکه خودش به خودی خود وجود داشته باشه. مثلاً ما بر سر معنی یک کلمه توافق می کنیم و اون کلمه برای ما حقیقت پیدا می کنه.

فین اینجا نشون می ده که تو دیدگاه هابز درباره حقیقت، «تناقضاتی» وجود داره. اینجاست که مفهوم «تأثیر سیاسی به مثابه توضیح» وارد عمل می شه. فین استدلال می کنه که این تناقضات، تصادفی نیستن. بلکه هابز برای اینکه بتونه اقتدار دولت رو توجیه کنه و جلوی تفسیرهای مختلف و نزاع های فکری رو بگیره، دیدگاه خاصی رو درباره زبان و حقیقت اتخاذ کرده. اگه حقیقت، چیزی قراردادی باشه و نه ذاتی، پس دولت می تونه تعریف خودش رو از حقیقت تحمیل کنه و جلوی اختلافات رو بگیره. این باعث میشه قدرت دولت در تعیین درست و غلط بی چون وچرا بشه و از این طریق، نظم اجتماعی حفظ بشه.

فصل ششم: سیاست نام گرایی – نام ها و جهان های سیاسی

«نام گرایی» (Nominalism) یکی از مفاهیم مهم تو فلسفه هابزه. نام گرایی یعنی این باور که «مفاهیم کلی» یا «جهان شمول ها» (مثل «انسان» یا «عدالت»)، فقط اسم هایی هستن که ما برای دسته بندی چیزها به کار می بریم و وجود خارجی واقعی ندارن. فقط اشیای خاص و منفرد وجود دارن. مثلاً «عدالت» به خودی خود وجود نداره، فقط اعمال عادلانه یا انسان های عادل وجود دارن.

فین تو این فصل نشون می ده که تو شرح هابز از جهان شمول ها هم «تناقضاتی» دیده می شه. و باز هم، این تناقضات از دید فین، ریشه در «دغدغه های سیاسی» هابز دارن. اگه مفاهیم کلی فقط اسم هایی باشن که ما بهشون می دیم، پس می شه این اسم ها رو به نفع اهداف سیاسی تغییر داد یا تعریفشون رو محدود کرد. هابز با تأکید بر نام گرایی، می تونست جلوی تفسیرهای مختلف از مفاهیم مثل «حقوق»، «عدالت» و «قانون» رو بگیره که در اون زمان باعث جنگ و درگیری بودن. اگه مفهوم «حق» یا «عدالت» یه حقیقت ذاتی نداشته باشه، پس دولت می تونه تعریف خودش رو از اون ها ارائه بده و از این طریق، وحدت و نظم رو در جامعه برقرار کنه.

فصل هفتم: سیاست عقل – عقلانیت و دست های پشت پرده سیاست

توماس هابز، فیلسوفی که خودش پایه عقلانیت رو تو فلسفه سیاسی گذاشت، توصیف جالبی از «عقل» داره. از نظر هابز، عقل بیشتر یه ابزار برای محاسبه و رسیدن به نتایجه، نه یه نیروی ماورایی برای کشف حقایق مطلق. فین تو این فصل، دیدگاه هابز درباره عقل رو تحلیل می کنه و نشون می ده که تو این دیدگاه هم «تناقضات آشکاری» وجود داره.

فین میگه که این تناقضات، باز هم از «دغدغه های سیاسی» هابز نشأت می گیرن. هابز نیاز داشت که قدرت عقل فردی رو محدود کنه تا مردم نتونن به بهانه عقل خودشون، علیه دولت مرکزی شورش کنن. اگه هر کسی با عقل خودش به یه نتیجه ای برسه، اونوقت آشوب و بی نظمی ایجاد می شه. برای همین، هابز عقل رو بیشتر به عنوان یه ابزار برای رسیدن به یه نتیجه از پیش تعیین شده (مثل صلح و نظم) تعریف می کنه و نه یه راهی برای کشف حقایق متضاد. فین اینجا خلاصه کلام خودش رو در مورد رابطه عقل و سیاست تو اندیشه هابز مطرح می کنه و نشون می ده که حتی این جنبه به ظاهر بنیادی فلسفه هابز هم، از تأثیر سیاست بی نصیب نمونده.

جیمز جی مک کارتنی، استاد دانشگاه ویلانوا می گوید: این اثر یکی عمیق ترین مطالعات در حوزه اندیشه هابز است.

چرا کتاب فین مهم است؟ یک جمع بندی خودمانی

خب، تا اینجا با هم یه سفر حسابی به دنیای اندیشه های توماس هابز و تفسیر جدید استفان جی. فین داشتیم. دیدیم که فین چطور با رویکرد نوآورانه اش، دیدگاه سنتی درباره هابز رو به چالش کشیده و نشون داده که چطور دغدغه های سیاسی هابز می تونسته روی فلسفه طبیعی و علمی اون تأثیر بذاره و حتی توش تناقضاتی ایجاد کنه.

این کتاب، واقعاً یه کار مهم و ارزشمنده، چون به ما یه «فهم عمیق تر و چندوجهی» از اندیشه توماس هابز می ده. دیگه هابز رو فقط به عنوان یه فیلسوف خشکه مقدس که صرفاً دنبال اصول علمی و بعدشم سیاسی بوده نمی بینیم. بلکه اون رو به عنوان یه متفکر می بینیم که زیر بار سنگین اتفاقات زمانه خودش، ایده هاش رو شکل داده و حتی ممکنه فلسفه طبیعی خودش رو هم یه جورایی «مهندسی» کرده باشه تا به اهداف سیاسیش برسه.

کتاب فین، ما رو به این فکر وامی داره که رابطه بین «علم»، «فلسفه» و «سیاست» همیشه یه خط مستقیم و یک طرفه نیست. گاهی این سه تا چنان در هم تنیده می شن که تشخیص می ده کدوم روی کدوم اثر گذاشته، واقعاً سخت می شه. این کتاب می تونه جرقه یه عالمه بحث و پژوهش جدید رو روشن کنه و دید ما رو به تاریخ اندیشه سیاسی و فلسفه، حسابی بازتر کنه. اگه تا الان هابز رو یه جور دیگه می دیدید، بعد از آشنایی با دیدگاه فین، احتمالاً نگاهتون کاملاً عوض می شه.

خلاصه اینکه، خلاصه کتاب توماس هابز و سیاست فلسفه طبیعی ( نویسنده استفان جی. فین )، برای هر کسی که می خواد بدون غرق شدن تو جزئیات و خوندن یه کتاب قطور، به عمق اندیشه های هابز و تفسیرهای جدید از اون برسه، یه گنج واقعیه. این مقاله بهتون کمک می کنه که تو زمانتون صرفه جویی کنید و در عین حال، یه درک جامع و عمیق از این اثر مهم به دست بیارید. تازه، برای پژوهش ها و مقاله هاتون هم یه منبع خیلی خوب و قابل استناد خواهید داشت.

پس اگه از این خلاصه خوشتون اومد و حس می کنید تشنه جزئیات بیشتری هستید، حتماً توصیه می کنیم که خود کتاب رو هم مطالعه کنید تا وارد دنیای دقیق تر و عمیق تر استدلال های استفان جی. فین بشید. این کتاب نه فقط درباره هابزه، بلکه درباره پیچیدگی های رابطه بین قدرت، دانش و حقیقت در تاریخ فکره. خواندن کاملش قطعا تجربه ای متفاوت و عمیق تر خواهد بود.